Θεόδωρος Γ. Γιαννόπουλος
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;»
Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση
της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού
Theodoros G. Giannopoulos
«T h e G r e e k s :Whence and When?»
The mainstream scientific responses and the present state
of research on the first beginning of the Greek civilisation
(extensive english summary)
Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας
hράκλειο kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100,
Βασιλικά Βουτών 700 13. Tηλ. 2810391097,
Fax: 2810 391085
aθήνα:Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22,
Fax: 2103301583
e-mail: info@cup.gr www.cup.gr
Πριν λίγες εβδομάδες κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το βιβλίο με τίτλο
«Πόθεν και πότε οι Έλληνες;». Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού (Σειρά: Νέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμο, επιμελητής ο καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πρίνστον κ. Άγγελος Χανιώτης).
Συγγραφέας του ο Θεόδωρος Γιαννόπουλος, Δρ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, ο οποίος κατάγεται από την Λευκάδα από την πλευρά της μητέρας του, της αρχιτέκτονος Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου.
Γεννήθηκε το 1979
1996-2000: Σπουδές στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
2001-2007: Διδακτορικές σπουδές στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του πανεπιστημίου Ruprecht-Karl της Χαϊδελβέργης. Βασικός κλάδος: Προϊστορία και Πρωτοϊστορία. Επιλεγόμενοι κλάδοι: Κλασσική Αρχαιολογία και Αρχαία Ιστορία.
Διδακτορική διατριβή με θέμα:
«Η τελευταία ελίτ του μυκηναϊκού κόσμου. Η Αχαΐα στη μυκηναϊκή εποχή και το φαινόμενο των ταφών πολεμιστών κατά τον 12ο-11ο αιώνα π.Χ.» με επόπτες καθηγητές τον καθ. Joseph Maran, και τον καθ. Διαμαντή Παναγιωτόπουλο.
Ἡ διδακτορική διατριβή εκδόθηκε το 2008 από τον εκδοτικό οίκο R. Habelt στην Βόννη.
2004 και 2005: Αγγλόφωνες σπουδές με τους προσκεκλημένους καθηγητές Andrew Sherratt (†), Susan Sherratt (Sheffield), John C. Barrett (Sheffield), Matthew Johnson (Southampton) και James C. Wright (Bryn Mawr College, USA).
Το βιβλίο συνιστά την πρώτη επιστημονική μονογραφία στην ελληνική γλώσσα για την προέλευση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας. Έχει σαν σκοπό να παρουσιάσει στο ελληνικό αναγνω-στικό κοινό με συστηματικό, αλλά και εύληπτο τρόπο τις υπεύθυνες απαντήσεις της διεθνούς και μακροχρόνιας επιστημονικής έρευνας πάνω στο πολυσυζητημένο και ιδιαιτέρως ταλαιπωρημένο ζήτημα της «ελεύσεως των Ελλήνων». Μια πρώτη γεύση για το περιεχόμενο του βιβλίου δίνεται στον αναγνώστη με το κείμενο του οπισθοφύλλου:
«Πότε ξεκινά ο ελληνικός πολιτισμός; Πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την αφετηρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο; Σε ποιους χρόνους και σε ποιες διαδικασίες μπορεί να αναχθεί η προέλευση του ελληνισμού των ιστορικών χρόνων; Το κυριότερο: πού μπορούμε να βρούμε, ως μέσοι Έλληνες αναγνώστες, υπεύθυνες απαντήσεις σε ερωτήματα τόσο σημαντικά και ευαίσθητα, μακριά από επικίνδυνες υπεραπλουστεύσεις και ακραίες ιδεοληψίες, από μυθομανείς «ερευνητές» χονδροειδούς ερασιτεχνισμού ή ενίοτε και αμφίβολης ψυχοπνευματικής ισορροπίας;
Το βιβλίο αποτελεί ένα επιστημονικό όσο και συγγραφικό εγχείρημα. Λειτουργεί καταρχάς ως ένα συστηματικό και προσιτό εγχειρίδιο της μακροχρόνιας, διεθνούς επιστημονικής διερεύνησης των απαρχών του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό επικαιροποιεί δραστικά τις γνώσεις του ευρύτερου ενδιαφερόμενου κοινού στην Ελλάδα με δεδομένη την αληθινή κοσμογονία που τα τελευταία 25 περίπου χρόνια έχει συντελεστεί σε διεθνές επίπεδο τόσο στην μελέτη της προέλευσης των γλωσσών όσο και στην σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας, αλλά και άλλων εμπλεκομένων επιστημών. Οι πολλές και διαφορετικές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην διεθνή επιστημονική κοινότητα περί της «ελεύσεως των Ελλήνων» ταξινομούνται κατά χρονικά παράθυρα, παρουσιάζονται αναλυτικά και σχολιάζονται κατά τον πλέον διεξοδικό, αλλά και εύληπτο τρόπο. Μέσα από ένα βασικό φροντιστήριο της προϊστορίας του Αιγαίου, αλλά και ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου γίνεται κατανοητή η σύνθετη ιστορία της έρευνας του προβλήματος, καθώς και το υπόβαθρο των νέων, ανατρεπτικών πορισμάτων, στα οποία αυτή καταλήγει.
Στις σελίδες του βιβλίου ο ομηρικός Οδυσσέας, η «Κάθοδος» των Δωριέων, οι μυστηριώδεις Πελασγοί, οι γραμμικές γραφές και τα πολυάριθμα μνημεία της προϊστορίας του Αιγαίου είναι μερικά μόνον από τα κομμάτια ενός μεγάλου και πολύπλοκου παζλ, το οποίο αποκαλύπτεται σιγά σιγά δίνοντας νέες, υπεύθυνες και αναπάντεχες απαντήσεις σε μια σειρά από σύνθετες, αλλά και συναρπαστικές ερωτήσεις. Απομένει να καταδειχθεί κατά πόσον μια διαφαινόμενη, ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήσει και στην αλλαγή διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων που αφορούν το παρόν και το μέλλον όχι μόνον της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης».
Καθώς στο πλαίσιο της έρευνας του βιβλίου αναθεωρείται πειστικά το χρονικό βάθος τόσο της ελληνικής γλώσσας όσο και αρκετών στοιχείων των αρχαίων επικών και μυθολογικών παραδόσεων, το βιβλίο αποκτά ιδιαίτερη σημασία για τους Λευκαδίους αναγνώστες και για την Λευκάδα. Και τούτο διότι βάσει των νεώτερων εξελίξεων της αρχαιολογικής έρευνας όχι μόνον εξηγούνται με κατανοητό τρόπο τα ευρήματα του W. Dörpfeld στο Στενό του Νυδρίου, αλλά δίνεται και μια νέα, επιστημονικά επίκαιρη απάντηση για το ποια είναι τελικά η σχέση της Λευκάδας με την ομηρική Ιθάκη. Μια απάντηση, η οποία μετά από πολλές δεκαετίες έρχεται να αποκαταστήσει το έργο του Γερμανού αρχαιολόγου.
Π ΕρΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος του επιμελητή της σειράς .................................
Πρόλογος του συγγραφέα............................................
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ; ...........................................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;». ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ.............................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ
ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ. Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ
ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ .................................
ΙΙ.1. Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος – Η παραδοσιακή
θεωρία .....................................................
ΙΙ.2. Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου .........
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ
ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ .....................................
ΙΙΙ.1. Οι αρχαίες παραδόσεις .......................................
ΙΙΙ.2. Τα «προελληνικά υποστρώματα» ..............................
ΙΙΙ.3. Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας π.Χ. ..................
ΙΙΙ.4. Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα
βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας ...........................
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;»
x
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV
Η ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ
(18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ π.Χ.) ........................................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ
ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.Χ. – ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna
V.1. Εισαγωγή – Ιστορία της έρευνας .............................
V.2. Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους
(25ος-23ος αι. π.Χ.) και το «διεθνές πνεύμα» των μέσων
της 3ης χιλιετίας π.Χ. .......................................196
V.3. Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων
της 3ης χιλιετίας π.Χ. .......................................
V.4. Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Δαδρόμους
και τα πραγματικά της αίτια .................................
V.5. Οι «Αργοναύτες των δυτικών Βαλκανίων» και το μεσογειακό
πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ. ......................
V.6. Το φαινόμενο cetina και η «έλευση των Ελλήνων» .............
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI
Η «ΣΚΟΤΕΙΝΗ» 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙΙ
ΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ; Η ΘΕΩρΙΑ
ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW .....................
VII.1. Εισαγωγή .................................................
VII.2. Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης
για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ..
VII.3. Η κριτική της γενετικής συγγένειας: το γλωσσικό οικογενειακό
δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία ......
VII.4. Η «ανατολιακή υπόθεση»: εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός ...
VII.5. Τα μεγάλα προβλήματα: οι ινδοϊρανικές γλώσσες και
η μη ινδοευρωπαϊκή «σφήνα» των γλωσσών της Μεσοποταμίας .
VII.6. Το «περιστέρι ανάμεσα στις γάτες»: ο αντίλογος στην θεωρία
γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της ............
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII
ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIIΙ .1 . Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIIΙ .2 . Η «αρχαιολογία των κυττάρων»: πληθυσμιακή γενετική . . . . . . . . .
VIIΙ .3 . Έλληνες: εις τα εξ ων συνετέθησαν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ENGLISH SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς
Στα τέλη του 1ου π.Χ. αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-
λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την
πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους, από την εποχή του μύθου έως την αρχή της
ρωμαϊκής επέκτασης. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι
στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου
τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία. Για να θεμελιώσει την άποψή του, ο Διονύσιος
ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου. Με την
αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν
να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με
την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό: η ταυτότητα ενός λαού
προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-
σας του. Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων, αλλά αυτό το
ερώτημα των καταβολών, του «πόθεν και πότε», ήταν και παραμένει δημοφιλές
και επίκαιρο, ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-
χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους, τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα,
τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-
σμου. Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με
κάποιο «διά ταύτα», με αξιώσεις και στόχους – μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη
περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της
αρίας φυλής.
Στη νεοελληνική ιστορία, το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-
δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα, γιατί αρχαιοδίφες, ιστορικοί και
αρχαιολόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-
λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας: να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού
στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους. Εκείνο που απαιτούσε απάντηση
ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-
νων. Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης, ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις
Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, δημοσίευσε
στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον
τίτλο « Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα
εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων».
Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-
σολογική έρευνα από νωρίς, αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και
λιγότερο ως πατριωτική αποστολή. Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-
μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της
πρώιμης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων, η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-
κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας, χωρίς να τους δίνει κά-
ποια προνομιακή θέση.
Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα, για λόγους που
σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας. Όπως δί-
πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία,
έτσι και δίπλα στην επιστήμη, που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών
αγελάδων, έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη, ώριμο τέκνο της ημι-
μάθειας και του λαϊκισμού. Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή: αλήθεια είναι ό,τι
ευχαριστεί το κοινό. Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη
εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο «ίσως» και «πιθανόν»
της επιστημονικής έρευνας. Γνωστές πηγές, επιλεγμένες και αποκομμένες από τα
συμφραζόμενά τους, ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που «έθαβε»
κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία. Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-
ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-
σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της
παραεπιστήμης.
Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-
πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό.
Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός, και κατανοητή παρου-
σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-
στευση. Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο: να παρουσιάσει πι-
θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής
προϊστορίας και πρωτοϊστορίας: από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-
ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για
την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-
τοπροσδιορίζονταν ως «Έλληνες». Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές
απαντήσεις. Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας, που μόνο ο συνδυ-
ασμός μεθόδων και πηγών, από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση
μύθων και γλωσσικού υλικού, μπορεί κάπως να φωτίσει. Το βιβλίο είναι γραμμένο
τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη
που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-
σεων, γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα
πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα. Δεν αποτελεί
όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της
έρευνας πολλών δεκαετιών, που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-
ντας γνώση και ιδέες. Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη
νεοελληνική κοινωνία.
Άγγελος Χανιώτης
Πρίνστον, Νοέμβριος 2012
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;»
Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση
της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού
Theodoros G. Giannopoulos
«T h e G r e e k s :Whence and When?»
The mainstream scientific responses and the present state
of research on the first beginning of the Greek civilisation
(extensive english summary)
Ίδρυμα Tεχνολογίας και Έρευνας
hράκλειο kρήτης: Νικ. Πλαστήρα 100,
Βασιλικά Βουτών 700 13. Tηλ. 2810391097,
Fax: 2810 391085
aθήνα:Κλεισόβης 3, 106 77. Tηλ. 210 3849020-22,
Fax: 2103301583
e-mail: info@cup.gr www.cup.gr
Πριν λίγες εβδομάδες κυκλοφόρησε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης το βιβλίο με τίτλο
«Πόθεν και πότε οι Έλληνες;». Οι υπεύθυνες απαντήσεις της επιστήμης και η παρούσα κατάσταση της έρευνας για την πρώτη αρχή του ελληνικού πολιτισμού (Σειρά: Νέες προσεγγίσεις στον αρχαίο κόσμο, επιμελητής ο καθηγητής Αρχαίας Ιστορίας στο Πρίνστον κ. Άγγελος Χανιώτης).
Συγγραφέας του ο Θεόδωρος Γιαννόπουλος, Δρ. Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης, ο οποίος κατάγεται από την Λευκάδα από την πλευρά της μητέρας του, της αρχιτέκτονος Χαράς Παπαδάτου-Γιαννοπούλου.
Γεννήθηκε το 1979
1996-2000: Σπουδές στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
2001-2007: Διδακτορικές σπουδές στο Ινστιτούτο Προϊστορίας και Πρωτοϊστορίας της Φιλοσοφικής Σχολής του πανεπιστημίου Ruprecht-Karl της Χαϊδελβέργης. Βασικός κλάδος: Προϊστορία και Πρωτοϊστορία. Επιλεγόμενοι κλάδοι: Κλασσική Αρχαιολογία και Αρχαία Ιστορία.
Διδακτορική διατριβή με θέμα:
«Η τελευταία ελίτ του μυκηναϊκού κόσμου. Η Αχαΐα στη μυκηναϊκή εποχή και το φαινόμενο των ταφών πολεμιστών κατά τον 12ο-11ο αιώνα π.Χ.» με επόπτες καθηγητές τον καθ. Joseph Maran, και τον καθ. Διαμαντή Παναγιωτόπουλο.
Ἡ διδακτορική διατριβή εκδόθηκε το 2008 από τον εκδοτικό οίκο R. Habelt στην Βόννη.
2004 και 2005: Αγγλόφωνες σπουδές με τους προσκεκλημένους καθηγητές Andrew Sherratt (†), Susan Sherratt (Sheffield), John C. Barrett (Sheffield), Matthew Johnson (Southampton) και James C. Wright (Bryn Mawr College, USA).
Το βιβλίο συνιστά την πρώτη επιστημονική μονογραφία στην ελληνική γλώσσα για την προέλευση του ελληνικού πολιτισμού και της ελληνικής γλώσσας. Έχει σαν σκοπό να παρουσιάσει στο ελληνικό αναγνω-στικό κοινό με συστηματικό, αλλά και εύληπτο τρόπο τις υπεύθυνες απαντήσεις της διεθνούς και μακροχρόνιας επιστημονικής έρευνας πάνω στο πολυσυζητημένο και ιδιαιτέρως ταλαιπωρημένο ζήτημα της «ελεύσεως των Ελλήνων». Μια πρώτη γεύση για το περιεχόμενο του βιβλίου δίνεται στον αναγνώστη με το κείμενο του οπισθοφύλλου:
«Πότε ξεκινά ο ελληνικός πολιτισμός; Πώς μπορούμε να ορίσουμε μεθοδολογικά την αφετηρία του και να την εντοπίσουμε στον χρόνο; Σε ποιους χρόνους και σε ποιες διαδικασίες μπορεί να αναχθεί η προέλευση του ελληνισμού των ιστορικών χρόνων; Το κυριότερο: πού μπορούμε να βρούμε, ως μέσοι Έλληνες αναγνώστες, υπεύθυνες απαντήσεις σε ερωτήματα τόσο σημαντικά και ευαίσθητα, μακριά από επικίνδυνες υπεραπλουστεύσεις και ακραίες ιδεοληψίες, από μυθομανείς «ερευνητές» χονδροειδούς ερασιτεχνισμού ή ενίοτε και αμφίβολης ψυχοπνευματικής ισορροπίας;
Το βιβλίο αποτελεί ένα επιστημονικό όσο και συγγραφικό εγχείρημα. Λειτουργεί καταρχάς ως ένα συστηματικό και προσιτό εγχειρίδιο της μακροχρόνιας, διεθνούς επιστημονικής διερεύνησης των απαρχών του ελληνικού πολιτισμού. Στο πλαίσιο αυτό επικαιροποιεί δραστικά τις γνώσεις του ευρύτερου ενδιαφερόμενου κοινού στην Ελλάδα με δεδομένη την αληθινή κοσμογονία που τα τελευταία 25 περίπου χρόνια έχει συντελεστεί σε διεθνές επίπεδο τόσο στην μελέτη της προέλευσης των γλωσσών όσο και στην σχέση μεταξύ της αρχαιολογίας, της γλωσσολογίας, αλλά και άλλων εμπλεκομένων επιστημών. Οι πολλές και διαφορετικές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί στην διεθνή επιστημονική κοινότητα περί της «ελεύσεως των Ελλήνων» ταξινομούνται κατά χρονικά παράθυρα, παρουσιάζονται αναλυτικά και σχολιάζονται κατά τον πλέον διεξοδικό, αλλά και εύληπτο τρόπο. Μέσα από ένα βασικό φροντιστήριο της προϊστορίας του Αιγαίου, αλλά και ενός ευρύτερου γεωγραφικού χώρου γίνεται κατανοητή η σύνθετη ιστορία της έρευνας του προβλήματος, καθώς και το υπόβαθρο των νέων, ανατρεπτικών πορισμάτων, στα οποία αυτή καταλήγει.
Στις σελίδες του βιβλίου ο ομηρικός Οδυσσέας, η «Κάθοδος» των Δωριέων, οι μυστηριώδεις Πελασγοί, οι γραμμικές γραφές και τα πολυάριθμα μνημεία της προϊστορίας του Αιγαίου είναι μερικά μόνον από τα κομμάτια ενός μεγάλου και πολύπλοκου παζλ, το οποίο αποκαλύπτεται σιγά σιγά δίνοντας νέες, υπεύθυνες και αναπάντεχες απαντήσεις σε μια σειρά από σύνθετες, αλλά και συναρπαστικές ερωτήσεις. Απομένει να καταδειχθεί κατά πόσον μια διαφαινόμενη, ριζική μεταβολή της αντίληψης για το παρελθόν μπορεί να οδηγήσει και στην αλλαγή διαφόρων εδραιωμένων κατευθύνσεων που αφορούν το παρόν και το μέλλον όχι μόνον της Ελλάδας, αλλά και της Ευρώπης».
Καθώς στο πλαίσιο της έρευνας του βιβλίου αναθεωρείται πειστικά το χρονικό βάθος τόσο της ελληνικής γλώσσας όσο και αρκετών στοιχείων των αρχαίων επικών και μυθολογικών παραδόσεων, το βιβλίο αποκτά ιδιαίτερη σημασία για τους Λευκαδίους αναγνώστες και για την Λευκάδα. Και τούτο διότι βάσει των νεώτερων εξελίξεων της αρχαιολογικής έρευνας όχι μόνον εξηγούνται με κατανοητό τρόπο τα ευρήματα του W. Dörpfeld στο Στενό του Νυδρίου, αλλά δίνεται και μια νέα, επιστημονικά επίκαιρη απάντηση για το ποια είναι τελικά η σχέση της Λευκάδας με την ομηρική Ιθάκη. Μια απάντηση, η οποία μετά από πολλές δεκαετίες έρχεται να αποκαταστήσει το έργο του Γερμανού αρχαιολόγου.
Π ΕρΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόλογος του επιμελητή της σειράς .................................
Πρόλογος του συγγραφέα............................................
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΠΟΘΕΝ Η ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΠΛΗρΟΦΟρΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟρΙΑ
ΚΑΙ ΤΗΝ ΠρΟΪΣΤΟρΙΑ; ...........................................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;». ΘΕΩρΗΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ
ΚΑΙ ΑΝΑΣΚΕΥΗ ΤΟΥ ΕρΩΤΗΜΑΤΟΣ.............................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙ
ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΝΑΣ ΤΟΠΟΣ. Η ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΚΗ
ΚΑΙ ΑρΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΑΦΕΤΗρΙΑ .................................
ΙΙ.1. Σύνοψη του ινδοευρωπαϊκού προβλήματος – Η παραδοσιακή
θεωρία .....................................................
ΙΙ.2. Σύνοψη της προϊστορίας και πρωτοϊστορίας του Αιγαίου .........
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙΙΙ
ΟΙ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕρΕΥΝΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΑρΧΑΙΟΤΕρΕΣ ΚΑΤΑΓρΑΦΕΣ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ .....................................
ΙΙΙ.1. Οι αρχαίες παραδόσεις .......................................
ΙΙΙ.2. Τα «προελληνικά υποστρώματα» ..............................
ΙΙΙ.3. Οι ελληνικές διάλεκτοι της 1ης χιλιετίας π.Χ. ..................
ΙΙΙ.4. Τα προαλφαβητικά γραπτά μνημεία στο Αιγαίο και τα αρχαιότερα
βέβαια ίχνη της ελληνικής γλώσσας ...........................
«ΠΟΘΕΝ ΚΑΙ ΠΟΤΕ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ;»
x
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΙV
Η ΠΕρΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΑΘΕΤΩΝ ΛΑΚΚΟΕΙΔΩΝ ΤΑΦΩΝ
(18ος-16ος ΑΙΩΝΑΣ π.Χ.) ........................................
ΚΕΦΑΛΑΙΟ V
ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩρΟ
ΚaTa ΤΗn ΥΣΤΕρΗ 3η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.Χ. – ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ceTIna
V.1. Εισαγωγή – Ιστορία της έρευνας .............................
V.2. Ο πολιτισμός της περιόδου των Κτηρίων με Διαδρόμους
(25ος-23ος αι. π.Χ.) και το «διεθνές πνεύμα» των μέσων
της 3ης χιλιετίας π.Χ. .......................................196
V.3. Οι ζώνες πολιτιστικών επαφών στην Μεσόγειο των μέσων
της 3ης χιλιετίας π.Χ. .......................................
V.4. Η κατάρρευση του πολιτισμού των Κτηρίων με Δαδρόμους
και τα πραγματικά της αίτια .................................
V.5. Οι «Αργοναύτες των δυτικών Βαλκανίων» και το μεσογειακό
πνεύμα του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ. ......................
V.6. Το φαινόμενο cetina και η «έλευση των Ελλήνων» .............
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI
Η «ΣΚΟΤΕΙΝΗ» 4η ΧΙΛΙΕΤΙΑ π.Χ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VΙΙ
ΕΞΙΝΔΟΕΥρΩΠΑΪΣΜΟΣ = ΕΚΝΕΟΛΙΘΙΣΜΟΣ; Η ΘΕΩρΙΑ
ΓΛΩΣΣΑΣ-ΓΕΩρΓΙΑΣ TOY cOLIn renFreW .....................
VII.1. Εισαγωγή .................................................
VII.2. Οι βασικοί άξονες κριτικής της παραδοσιακής αντίληψης
για την κοιτίδα και την διασπορά των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών ..
VII.3. Η κριτική της γενετικής συγγένειας: το γλωσσικό οικογενειακό
δέντρο και η πρωτοϊνδοευρωπαϊκή κοινωνία και μυθολογία ......
VII.4. Η «ανατολιακή υπόθεση»: εξινδοευρωπαϊσμός = εκνεολιθισμός ...
VII.5. Τα μεγάλα προβλήματα: οι ινδοϊρανικές γλώσσες και
η μη ινδοευρωπαϊκή «σφήνα» των γλωσσών της Μεσοποταμίας .
VII.6. Το «περιστέρι ανάμεσα στις γάτες»: ο αντίλογος στην θεωρία
γλώσσας-γεωργίας και η περαιτέρω επεξεργασία της ............
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ VIII
ΕΠΙΣΤΡΕΦΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΟΛΙΘΙΚΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIIΙ .1 . Θεωρίες παλαιολιθικής συνέχειας . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
VIIΙ .2 . Η «αρχαιολογία των κυττάρων»: πληθυσμιακή γενετική . . . . . . . . .
VIIΙ .3 . Έλληνες: εις τα εξ ων συνετέθησαν . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ENGLISH SUMMARY . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΓΛΩΣΣΑΡΙ ΞΕΝΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ΠρΟΛΟΓΟΣ του επιμελητή της σειράς
Στα τέλη του 1ου π.Χ. αιώνα ο Έλληνας λόγιος Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς ανέ-
λαβε να παρουσιάσει στο έργο του Ῥωμαϊκὴ Ἀρχαιολογία τις καταβολές και την
πρώιμη ιστορία του ρωμαϊκού έθνους, από την εποχή του μύθου έως την αρχή της
ρωμαϊκής επέκτασης. Το συμπέρασμα στο οποίο κατέληγε ήταν ότι οι ρωμαίοι
στην πραγματικότητα ήταν Έλληνες που οι περιπλανήσεις στα χρόνια του θρύλου
τους είχαν οδηγήσει στην Ιταλία. Για να θεμελιώσει την άποψή του, ο Διονύσιος
ερμήνευσε τη λατινική γλώσσα ως παρακλάδι της αιολικής διαλέκτου. Με την
αντίληψη ότι οι ρωμαίοι είχαν ελληνική καταγωγή και συνεπώς δεν μπορούσαν
να θεωρηθούν (απόλυτα) βάρβαροι συμφιλίωνε κάπως τους συμπατριώτες του με
την οδυνηρή πραγματικότητα της ρωμαϊκής κυριαρχίας.
Το ερευνητικό πρόγραμμα του Διονυσίου είναι απλό: η ταυτότητα ενός λαού
προσδιορίζεται μέσα από την έρευνα της απώτατης καταγωγής του και της γλώσ-
σας του. Οι μέθοδοι μπορεί να άλλαζαν στο πέρασμα των αιώνων, αλλά αυτό το
ερώτημα των καταβολών, του «πόθεν και πότε», ήταν και παραμένει δημοφιλές
και επίκαιρο, ανεξάρτητα από το αν η αναζήτηση των απαρχών αφορά τους αυτό-
χθονες Αθηναίους ή τους πλάνητες Ιουδαίους, τα ελληνικά ή τα γερμανικά φύλα,
τους κατοίκους του Παλαιού ή τους αποίκους και τους ιθαγενείς του Νέου Κό-
σμου. Σπανίως απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα δίδονται χωρίς να συνδέονται με
κάποιο «διά ταύτα», με αξιώσεις και στόχους – μια ακραία αλλά όχι μεμονωμένη
περίπτωση είναι η ενασχόληση των εθνικοσοσιαλιστών με την προέλευση της
αρίας φυλής.
Στη νεοελληνική ιστορία, το ερώτημα πότε και από πού ήρθαν στην Ελλά-
δα οι Έλληνες βρέθηκε κάπως σε δεύτερη μοίρα, γιατί αρχαιοδίφες, ιστορικοί και
αρχαιολόγοι είχαν για πολλές δεκαετίες μια αποστολή πιο επιτακτική για τη θεμε-
λίωση της νεοελληνικής ταυτότητας: να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνισμού
στον γεωγραφικό χώρο του ελληνικού κράτους. Εκείνο που απαιτούσε απάντηση
ήταν η αμφισβήτηση της φυλετικής συγγένειας αρχαίων και συγχρόνων Ελλή-
νων. Έτσι λόγου χάριν ο Κυριακός Πιττάκης, ο πρώτος Επιστάτης των εν Αθήναις
Αρχαιοτήτων και σύγχρονος του Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, δημοσίευσε
στην Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίδα από το 1852 έως το 1858 σειρά άρθρων με τον
τίτλο « Ὕλη ἵνα χρησιμεύσῃ πρὸς ἀπόδειξιν ὅτι οἱ νῦν κατοικοῦντες τὴν Ἑλλάδα
εἰσὶν ἀπόγονοι τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων».
Η προέλευση των Ελλήνων απασχόλησε βέβαια την αρχαιολογική και γλωσ-
σολογική έρευνα από νωρίς, αλλά περισσότερο ως επιστημονικό ερώτημα και
λιγότερο ως πατριωτική αποστολή. Καθώς η κοιτίδα των Ελλήνων και ο ερχο-
μός τους στη βαλκανική χερσόνησο είχαν συνδεθεί άρρηκτα με το πρόβλημα της
πρώιμης ιστορίας των Ινδοευρωπαίων, η σχετική έρευνα αντιμετώπιζε τα ελληνι-
κά φύλα ως κομμάτι μιας ευρύτερης γλωσσικής ομάδας, χωρίς να τους δίνει κά-
ποια προνομιακή θέση.
Τα πράγματα άλλαξαν τις τελευταίες δεκαετίες στην Ελλάδα, για λόγους που
σχετίζονται με τη ζεύξη της ιστορίας στο άρμα της πατριδοκαπηλίας. Όπως δί-
πλα στην οικονομία υπάρχει η παραοικονομία και στην παιδεία η παραπαιδεία,
έτσι και δίπλα στην επιστήμη, που αγωνίζεται να επιβιώσει σε περιόδους ισχνών
αγελάδων, έχει ορθώσει το ανάστημά της η παραεπιστήμη, ώριμο τέκνο της ημι-
μάθειας και του λαϊκισμού. Η συνταγή επιτυχίας της είναι απλή: αλήθεια είναι ό,τι
ευχαριστεί το κοινό. Πολύπλοκα φαινόμενα παρουσιάζονται στην ασπρόμαυρη
εκδοχή τους που δεν αφήνει περιθώρια για το αναγκαίο «ίσως» και «πιθανόν»
της επιστημονικής έρευνας. Γνωστές πηγές, επιλεγμένες και αποκομμένες από τα
συμφραζόμενά τους, ανάγονται σε νέα αποκαλυπτικά ντοκουμέντα που «έθαβε»
κάποια διεθνής ανθελληνική συνωμοσία. Τα αναρίθμητα παραεπιστημονικά πε-
ριοδικά και οι φωνακλάδες τηλεπαπαρολόγοι με τις ειδικές και μοναδικές προ-
σφορές των αποκαλυπτικών βιβλίων τους φροντίζουν για τη διάδοση αυτής της
παραεπιστήμης.
Σε μια τέτοια περίοδο είναι επιτακτικό τα ζητούμενα της έρευνας στις ανθρω-
πιστικές επιστήμες να παρουσιάζονται με εύληπτο τρόπο στο ευρύτερο κοινό.
Χρειάζεται εκλαΐκευση που να μην καταντά λαϊκισμός, και κατανοητή παρου-
σίαση πολύπλοκων ερευνητικών θεμάτων που να μην εκφυλίζεται σε υπεραπλού-
στευση. Αυτή την αποστολή έχει πρώτιστα το παρόν βιβλίο: να παρουσιάσει πι-
θανές απαντήσεις και βάσιμες υποθέσεις σε σημαντικά ερωτήματα της ελληνικής
προϊστορίας και πρωτοϊστορίας: από πότε μπορούμε να μιλάμε για ύπαρξη ελ-
ληνικής γλώσσας και συνεπώς φορέων της και τί μπορούμε να υποθέσουμε για
την κοιτίδα και τις μετακινήσεις των φύλων που στους ιστορικούς χρόνους αυ-
τοπροσδιορίζονταν ως «Έλληνες». Είναι ερωτήματα που δεν επιδέχονται απλές
απαντήσεις. Αφορούν μια σκοτεινή περίοδο της προϊστορίας, που μόνο ο συνδυ-
ασμός μεθόδων και πηγών, από την ανάλυση υλικών καταλοίπων ως την εξέταση
μύθων και γλωσσικού υλικού, μπορεί κάπως να φωτίσει. Το βιβλίο είναι γραμμένο
τόσο για τον επιστήμονα όσο και για τον φοιτητή και τον μη ειδικό αναγνώστη
που είναι πρόθυμος να συμβαδίσει με τον συγγραφέα στην αναζήτηση απαντή-
σεων, γνωρίζοντας από την αρχή ότι η σοβαρή ιστορική και αρχαιολογική έρευνα
πολλές φορές προσφέρει μόνο πιθανές υποθέσεις και ερεθίσματα. Δεν αποτελεί
όμως μόνο μια τεκμηριωμένη ανάλυση των δεδομένων και κριτική αποτίμηση της
έρευνας πολλών δεκαετιών, που ο αναγνώστης μπορεί να διαβάσει αποκομίζο-
ντας γνώση και ιδέες. Είναι και ένα δοκίμιο για τη θέση της αρχαιολογίας στη
νεοελληνική κοινωνία.
Άγγελος Χανιώτης
Πρίνστον, Νοέμβριος 2012