Κώστας Καράμπαλης (1883-1942): Γνήσιος και αυθεντικός εκφραστής του λαϊκού μας πολιτισμού
Λάβαμε πρόσφατα μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου το παρακάτω άρθρο του συντοπίτη μας εκπαιδευτικού Π.Ε. Θωμά Κακλαμάνη, που τον καιρό αυτό ασκεί το επάγγελμα του δασκάλου στο μακρυνό Αμβούργο. Το άρθρο αναφέρεται στο Λευκαδίτη Κώστα Καράμπαλη, έναν από τους “καλύτερους καραγκιοζοπαίκτες, τραγουδιστές και ζωγράφους του Θεάτρου Σκιών”. Οφείλω να ομολογήσω ότι δεν είχα ακούσει μέχρι πρότινος για τον Κώστα Καράμπαλη, ο οποίος όμως αναφέρεται επανειλημένα στη σχετική βιβλιογραφία για την προσφορά του στο Θέατρο Σκιών. Το αναδημοσιεύουμε ως έχει με ευχαρίστηση:
«Να ξέρεις να μιμηθείς χίλιες φωνές ή διαλέχτους, να έχεις μια επιδεξιότητα ανεπανάληπτη, να σχεδιάζεις φιγούρες, να επινοείς το έργο, την ίδια τη σκηνή, να παίζεις χωρίς τη βοήθεια υποβολέα, να είσαι με μια λέξη ποιητής και τεχνικός συγχρόνως, ιδού η τέχνη μας…»(Κώστας Καράμπαλης)
Ο Κώστας Καράμπαλης γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1883 και πέθανε στην Αθήνα το 1942. Πριν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών ζωγράφιζε φορητές εικόνες και αγιογραφούσε εκκλησίες. Αργότερα εξελίχθηκε σε έναν από τους καλύτερους καραγκιοζοπαίκτες και τραγουδιστές του θεάτρου σκιών. Συνεργάστηκε με τον Αντώνη Μόλλα, το Βασίλαρο και τον Κ. Μάνο. Η συνεργασία του με το Βασίλαρο απέδωσε ότι καλύτερο έχει να επιδείξει η ζωγραφική του θεάτρου σκιών.
"Παληκαρόπουλο", φιγούρα Θεάτρου Σκιών, δέρμα, 66 εκ. Απεικονίζεται ήρωας της Επανάστασης του 1821. Του καραγκιοζοπαίκτη Κώστα Καράμπαλη. Πηγή: Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.
| Η έλξη που ασκούσε ο Καραγκιόζης στον Κώστα Καράμπαλη ήταν καταλυτική. Παράλληλα οι γνώσεις που είχε αποκτήσει κοντά σε διάσημους καραγκιοζοπαίκτες της εποχής του για τη λαϊκή παραδοσιακή δημιουργία της τέχνης του ελληνικού θεάτρου σκιών αλλά και το ταλέντο του στις μιμήσεις, στο σχέδιο και στη μουσική, του έδωσαν όλα τα εχέγγυα για να ξεχωρίσει με το δικό του ιδιότυπο χιούμορ, στον καλλιτεχνικό αυτό χώρο. Προχώρησε πιο πέρα από τους προγενέστερους καραγκιοζοπαίχτες, μελετώντας σε βάθος κάθε χαρακτήρα. Αλλά και στο σχεδίασμα κάθε φιγούρας |
του επέμενε στα γνήσια χαρακτηριστικά του ρόλου της, με αποτέλεσμα οι τύποι του μπερντέ του να είναι οι πιο σπιρτόζοι και οι πιο απολαυστικοί. Ο Κώστας Καράμπαλης με τη γνήσια καλλιτεχνική φλέβα που τον χαρακτήριζε και το ταλέντο του πλούτισε το ελληνικό θέατρο σκιών στο λόγο και στο ήθος.
Ο Τζούλιο Καΐμι στο βιβλίο του «Καραγκιόζης, Η Αρχαία κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου σκιών, εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα, 1990» τον αναφέρει λανθασμένα ως «Καράμπελα από τη Λευκάδα» (πιθανόν βέβαια αυτό να οφείλεται σε λάθος του μεταφραστή του βιβλίου). Ο Τζούλιο Καΐμι αναφέρει ότι ο Καράμπαλης αρχίζει την καριέρα του το 1905 στην Αθήνα και ότι ήταν εξαιρετικός τεχνίτης στο σχεδιασμό και το χρωματισμό των φιγούρων, έφτιαχνε το ντεκόρ του θεάτρου σκιών και είχε το ρόλο του τραγουδιστή στις παραστάσεις (σελ. 39-40). Ο ίδιος αναφέρει ότι ο Λευκαδίτης λαϊκός καλλιτέχνης ήταν μεταρρυθμιστής του θεάτρου σκιών και αυθεντικός συνεργάτης του Α. Μόλλα στις αλλαγές που επιχειρήθηκαν στο χώρο αυτό. Παράλληλα ο Καράμπαλης γράφει κωμωδίες και κατασκευάζει φιγούρες για τα θέατρα άλλων συναδέλφων του που άφησαν εποχή. Ο ίδιος ο Καράμπαλης αναφέρει στον Τζούλιο Καΐμι ότι το έργο του καλλιτέχνη του θεάτρου σκιών «απαιτεί να είσαι ποιητής και τεχνικός ταυτόχρονα» (σελ. 50).
| Ο Σωτήρης Σπαθάρης στην αυτοβιογραφία του «Απομνημονεύματα και η Τέχνη του Καραγκιόζη» (Εκδόσεις Άγρα), αναφέρει ότι ο Κ. Καράμπαλης ήταν άριστος τραγουδιστής, σημαντικός λαϊκός ζωγράφος και σκηνοθέτης του θεάτρου σκιών. Οι παραστάσεις του μείνανε παράδοση στον Καραγκιόζη. Διάσημα έργα του ήταν «Η αναγνώρισης των δύο αδελφών», «Οι Τζαβελαίοι», «Το Σούλι». Παράλληλα αναφέρει ότι ήταν διάσημος και περιζήτητος τραγουδιστής δημοτικών τραγουδιών που ακούγονταν στις παραστάσεις του θεάτρου σκιών που είχαν θέματα από την ελληνική επανάσταση του 1821. | 
Σκηνικό Θεάτρου Σκιών με παράσταση αρχοντικού σπιτιού - Έργο Κώστα Καράμπαλη και Χρήστου Ψαριανού - Πηγή: Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης
|
Εποχή άφησε η παράσταση του Κ. Καράμπαλη που παρουσίασε στο θέατρο σκιών το 1928 κωμωδία με θέμα τις εκλογές που κέρδισε ο Ε. Βενιζέλος με μεγάλη πλειοψηφία (62% των ψήφων και ¾ του συνόλου των εδρών) και σατιρίζει εύστοχα πολιτικά πρόσωπα της εποχής (Ε. Βενιζέλο, Καφαντάρη, Ι. Μεταξά, Α. Ζαΐμη κ.α.).
Αρχικά οι φιγούρες στο ελληνικό θέατρο σκιών ήταν φτιαγμένες από λαμαρίνα ή χαρτόνι. Όμως από το 1923 όλοι οι καραγκιοζοπαίχτες αρχίζουν να παίζουν με δερμάτινες φιγούρες. Πολλοί καραγκιοζοπαίχτες ήταν λαϊκοί ζωγράφοι. Μερικοί από αυτούς ήταν: ο Μίμαρος, ο Χρήστος Χαρίδημος, ο Σπύρος Κούζαρος, ο Σωτήρης Πρωτόγερας, ο Αβραάμ Αντωνάκος, ο Κώστας Μάνος, ο Φρίξος Γαζέπης, ο Αντρέας Αγιομαυρίτης κ. α. Οι μελετητές όμως του ελληνικού θεάτρου σκιών αναγνωρίζουν ότι ο Κώστας Καράμπαλης υπερείχε όλων σε καλλιτεχνική δημιουργία και ταλέντο. Οι λαϊκοί καλλιτέχνες κατασκεύαζαν σκηνικά και φιγούρες αληθινά έργα παραδοσιακής λαϊκής τέχνης. Καταξιωμένοι ζωγράφοι όπως ο Ν. Χατζηκυριάκος – Γκίκας, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Μίνως Αργυράκης και πολλοί άλλοι στάθηκαν με απεριόριστο σεβασμό και αγάπη μπροστά σ’ αυτή την παραδοσιακή ζωγραφική του θεάτρου σκιών και πήραν πολλά στοιχεία.
Φιγούρα Θεάτρου Σκιών που παριστάνει νέα χωριάτισσα. Έργο του καραγκιοζοπαίκτη Κώστα Καράμπαλη. Πηγή: Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.
Τα θεμέλια της τέχνης του Καραγκιόζη, όπως είναι σήμερα, τα έβαλε ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας. Άξιος συνεχιστής του έργου του είναι και ο γιος του, Δημήτρης Μόλλας. Ο Μόλλας ίδρυσε το Σωματείο Καραγκιοζοπαιχτών το 1924 με Γενικό Γραμματέα τον Κώστα Καράμπαλη. Ο Λευκάδιος καλλιτέχνης ανυπέρβλητος δεξιοτέχνης, τόσο στον αυτοσχεδιασμό όσο και στο τραγούδι δεν έπαυε να υπογραμμίζει το χρέος της πολιτείας απέναντι στους λαϊκούς καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών που την εποχή εκείνη αν και πλήρωναν ασφαλιστικές εισφορές δεν δικαιούνταν καμία σύνταξη. Αξίζει να σημειωθεί ότι η μοναδική φωτογραφία του Κ. Καράμπαλη που μπορέσαμε να εντοπίσουμε στη σχετική βιβλιογραφία είναι αυτή στο βιβλίο «Απ. Γιαγιάννος-Ι. Διγκλής, Ο κόσμος του Καραγκιόζη, Σκηνικά, Εκδοτική Ερμής Ε.Π.Ε., Αθήνα, 1977 (τόμος 2)».
Οφείλουμε να επισημάνουμε το δύσκολο έργο των καλλιτεχνών του θεάτρου σκιών την περίοδο εκείνη. Ο Θανάση Σπυρόπουλος (στο βιβλίο του Κώστα Τσίπηρα «Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες πίσω από τα φώτα του μπερντέ» Εκδόσεις Κοχλίας, Αθήνα, 2002) αναφέρει χαρακτηριστικά «Κάποτε το να είσαι καραγκιοζοπαίκτης ήταν αν μη τι άλλο ντροπή. Εμάς, τους ηθοποιούς και τους λαϊκούς τραγουδιστές, μας απέφευγαν και μας σχολίαζαν αρνητικά. “Τι, είσαι καραγκιοζοπαίκτης;” ρωτούσαν απαξιωτικά… Ακόμη και οι γυναίκες μας μάς χώριζαν. Εμείς όμως επιμείναμε, παρά τη φτώχεια και τις δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στην πορεία». Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι ο πρώτος διανοούμενος που μιλάει θετικά για τον Καραγκιόζη, αφού μετέφρασε από τα γαλλικά το άρθρο του P. Risal περί Καραγκιόζη, στο «Παναθήναια» του 1907.
Το Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών, γιορτάζοντας τα 70 του χρόνια στις 6 – 19 Νοέμβρη 1995 οργάνωσε έκθεση φιγούρας, σκηνικών και ρεκλάμας θεάτρου Σκιών σε συνεργασία με τον Ιωνικό Σύνδεσμο στην Νέα Ιωνία. Η έκθεση περιλάμβανε φιγούρες σκηνικά και ρεκλάμες από όλο το φάσμα των καραγκιοζοπαικτών – ζωγράφων του Καραγκιόζη με ιστορικές φιγούρες πάνω από 100 χρόνων. Εκτέθηκαν σε ειδικό χώρο σκηνικά και εργαλεία του θεάτρου σκιών προερχόμενα από δυο γενιές καραγκιοζοπαικτών, του Κώστα Καράμπαλη, και του υιού του Θέμη Καράμπαλη (πέθανε στην Αθήνα στις 23 Αυγούστου 1995).
Σήμερα η θεατρική αυτή παράδοση συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διάφορους καραγκιοζοπαίχτες σ’ όλη την Ελλάδα και οι θεατές εξακολουθούν να τη δέχονται με αγάπη και νοσταλγία. Πρόκειται για μια κληρονομιά πολύτιμη που δεν πρέπει να χαθεί γιατί ο ήρωάς της είναι ο καθρέφτης της γνήσιας ελληνικής ψυχής. Τελειώνουμε τη σύντομη αυτή αναφορά μας με ένα απόσπασμα από γράμμα του Άγγελου Σικελιανού προς τον καραγκιοζοπαίκτη Σωτήρη Σπαθάρη (πατέρα του Ευγένιου) στις 19 Αυγούστου 1948 όπου αναφέρει για την τέχνη του θεάτρου σκιών «… Η τέχνη σου είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής και μακάριος που την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται. Μέσα της δεν κατασταλάζει μόνο η λαγαρή θυμοσοφία του λαού μας μπρος στ΄ανάποδα του κόσμου αλλά ξεσκεπάζεται και η πηγαία δύναμη που ΄χει μέσα του και με την οποία υπερνικά αυτά τα ανάποδα με ψυχισμό ανεβαίνοντας απ΄τα σκαλιά της θείας του εξυπνάδας ως τις κορφές του ηρωισμού…».