Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΕΙΡΗΝΕΣ..
03.10.11
Του Πάνου Συκιώτη
http://www.ithacanews.gr
Ο Οδυσσέας και οι σύντροφοί του φεύγοντας από το νησί της Κίρκης, για να συνεχίσουν το ταξίδι της επιστροφής στην Ιθάκη, επήρε οδηγίες από την Κίρκη. Ο Όμηρος αναφέρει στην Οδύσσεια Μ. «Πρώτα-πρώτα θα πας στις Σειρήνες που όλους τους ανθρώπους τους γοητεύουν, όποιους φτάσουν εκεί πέρα. Εκείνος που ανόητα θα πάει κοντά και θ’ ακούσει τη φωνή των Σειρήνων, αυτός ποτέ του δεν γυρίζει στην πατρίδα για να σταθούν κοντά του και να τον χαρούν η γυναίκα και τα μικρά του παιδιά, παρά οι Σειρήνες καθισμένες σε λιβάδι, με το δυνατό τους τραγούδι τον μαγεύουν, ενώ γύρω υπάρχει μεγάλος σωρός από ανθρώπινα κόκαλα που σαπίζουν, και οι σάρκες λειώνουν ολόγυρα. Μα εσύ διάβαινε από κει, κι αφού μαλακώσεις κερί γλυκομελάτο, άλειψε των συντρόφων του τ’ αυτιά, ώστε κανένας απ’ αυτούς να μην ακούσει, εσύ μονάχα, αν θέλεις ν’ ακούσεις.
Μα να σε δέσουν όρθιο χέρια και πόδια, εκεί που στεριώνουν τη βάση του καταρτιού, κι απ’ αυτό να δέσουν τα παλαμάρια, για ν’ ακούσεις με ευχαρίστηση τη φωνή των Σειρήνων. Κι όταν παρακαλείς τους συντρόφους ή τους προστάζεις να σε λύσουν, αυτοί ας σε δέσουν τότε με πιο πολλά σχοινιά».
Αλλά τι συμβολίζουν οι Σειρήνες για τον Οδυσσέα;
Ο ήρωας Οδυσσέας, όπως και ο απλός άνθρωπος, όταν ευρίσκεται αντιμέτωπος με καταστάσεις εκπλήρωσης επιθυμιών και ικανοποίησης των βασικών ενστίκτων, πάντοτε κατέχεται από αμφιθυμία, δηλαδή από αντιφατικά συναισθήματα. Η ικανοποίηση των βασικών ενστίκτων, δηλαδή των ερωτικών και των επιθετικών, άλλοτε προκαλεί εκτόνωση και ανακούφιση και άλλοτε η ικανοποίηση συνδυάζεται με καταστροφικές συνέπειες.
Έτσι, ο άνθρωπος πάντοτε στέκεται διστακτικός, αμφιθυμικός, πάντοτε ευρίσκεται μπροστά στο αιώνιο δίλημμα. Να ικανοποιήσει την πρωτόγονη επιθυμία του; Να την αναστείλει; Να την ματαιώσει; Να την μετατρέψει; Να την μετουσιώσει; Και έτσι πάντοτε οι επιθυμίες, οι πρωτόγονες ενορμήσεις, μας φέρνουν συνεχώς μπροστά σ’ αυτό το δίλημμα.
Ο ήρωας όμως, ο Οδυσσέας, δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος, είναι η εξιδανικευμένη ανθρώπινη φιγούρα και γι’ αυτό εκφράζει τις συλλογικές επιθυμίες του λαού. Ναι μεν είναι και αυτός άνθρωπος, με τις ατέλειες, τις αδυναμίες, τα ελαττώματά του, αλλά συγχρόνως είναι και ήρωας. Δείχνει με το παράδειγμά του το δρόμο στους κοινούς ανθρώπους, γιατί εξ ορισμού εκφράζει τις επιθυμίες τους και τις ικανοποιήσεις αυτών των επιθυμιών, αλλά σε μία άλλη διάσταση, ηρωική.
Ο άνθρωπος από τη στιγμή που θα γεννηθεί μέχρι το θάνατό του, είναι συνεχώς σε ένα αδιάκοπο ταξίδι με προορισμό τη συμβολική Ιθάκη. Ο στόχος του ταξιδιού είναι η τελείωση του ανθρώπου, ή κατά τον όρο του Γιούνγκ, η εξατομίκευσή του.
Το ταξίδι όμως δεν είναι ποτέ ομαλό, έχει περιπέτειες, κινδύνους, χαρές, λύπες, γνώσεις, αλλά και πάθη.
Όπως και ο Οδυσσέας, ο άνθρωπος έχει να αντιμετωπίσει τους Λαιστρυγόνες και τους Κύκλωπες, τον θυμωμένο, άγριο Ποσειδώνα, τη Σκύλλα και τη Χάρυβδή, την Κίρκη, την Καλυψώ, τη Ναυσικά, τους Μνηστήρες. Και όλα αυτά τα εμπόδια που συμβολίζουν τις θύελλες και συγχρόνως τις σειρήνες της ψυχής του πρέπει να τα υπερβεί...
Ο άνθρωπος έχει ανάγκη να επικοινωνεί με τα βαθύτερα στρώματα της ψυχής του, με το ασυνείδητό του, γιατί από αυτήν την επικοινωνία μεταξύ της συνείδησης και του ασυνειδήτου, εξαρτάται και η ψυχική ισορροπία του.
Η επικοινωνία όμως αυτή δεν μπορεί να γίνει ανεξέλεγκτη, γίνεται με ορισμένες προϋποθέσεις, αλλιώς εάν δεν υπάρχουν αυτές οι προϋποθέσεις ο άνθρωπος μπορεί να ευρεθεί σε επικίνδυνες καταστάσεις και τότε για να αποφύγει τις συμβολικές σειρήνες της ψυχής του, πρέπει να δεθεί στο συμβολικό κατάρτι του πλοίου του.
Για να μπορεί ο άνθρωπος να αντιστέκεται στα περιεχόμενα του ασυνειδήτου, τα οποία κατακλύζουν την συνείδηση, πρέπει να έχει στηρίγματα στη ζωή του, στη συνειδητή πραγματικότητα.
Και ο Οδυσσέας, πάντα, παρόλες τις θύελλες της ψυχήςτου και τις απατηλές, μαγευτικές, καταστροφικές σειρήνες, δεν επέτρεπε στον εαυτό του να χάσει επαφή με την πραγματικότητα.
Τα στηρίγματά του ήταν πάντα, καθόλη τη διάρκεια του ταξιδιού, η γυναίκα του η Πηνελόπη και ο γιος του Τηλέμαχος, ο πατέρας του Λαέρτης, η τροφός του Ευρύκλεια, η μητέρα του η Αντίκλεια, που τη συνάντησε στον Άδη, το παλάτι του, η πατρίδα του η Ιθάκη.
Δεν είναι τυχαίο ότι κατά τη διάρκεια αυτού του ωκεάνιου ταξιδιού ο ήρωας πηγαίνει ακόμη και στον Άδη. Εδώ δεν συναντάμε μόνο ένα πρωτογενές μοτίβο της ανθρωπότητας, αλλά και του ατόμου. Είναι άραγε τυχαίο που η πολυσυζητημένη κρίση στο μέσο της ζωής, το κριτικό στάδιο της μέσης ηλικίας, συμβαίνει σε μία περίοδο αλλαγής; Τη στιγμή που οι σωματικές, νοητικές και ψυχικές δυνάμεις βρίσκονται στο ζενίθ, υπάρχει ένα «νεκρό σημείο», από το οποίο πρέπει κανείς να περάσει με τον δικό του τρόπο, ενόψει του νέου προσανατολισμού, στα εντελώς αλλαγμένα περιεχόμενα και τους σκοπούς του δεύτερου μισού της.
Η αλήθεια είναι, ότι ο κάθε άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με αυτό το πρόβλημα. Λίγοι όμως είναι πλασμένοι για να βιώσουν, με πλήρη συνείδηση, τις αλλαγές της μέσης ηλικίας, όπως θα δείξει μία πρώτη ματιά στην πνευματική και μυστικιστική ιστορία της ανθρωπότητας. Μα μόνο εκείνος που δέχθηκε τη διαδικασία του μυστικοιύ θανάτου, που ταξίδεψε η ψυχή του στην άλλη πλευρά και άντεξε το αρμένισμα στη νυκτερινή θάλασσα, που καταδύθηκε στο βασίλειο των νεκρών, μπορεί να σταθεί μπροστά στους συνανθρώπους του με αυτή την εμπειρία, ως κάποιος αλλαγμένος, ακόμη και σαν καινούργιος άνθρωπος και να τους φέρει τη γνώση της νέας ζωής.
Σε κάθε περίπτωση, η πορεία της ατομικής ωρίμανσης ξεκινά μετά την εμπειρία του μηδενικού σημείου της μέσης ηλικίας.
Η αυτοπραγμάτωση, την οποία ο Γιούνγκ ονομάζει εξατομίκευση, είναι το μέγα θέμα της ανθρώπινης φύσης. Ο Νίτσε είπε: «Πρέπει να γίνεις αυτός που είσαι».
Ο Οδυσσέας αναβιώνει με τις Σειρήνες, την Πρωταρχική Σκηνή, δεμένος πάνω στο κατάρτι του πλοίου που συμβολίζουν το γονεϊκό ζεύγος, το πλοίο συμβολίζει τη Μητέρα και το κατάρτι τον Πατέρα. Δεμένος ο ήρωας βιώνει την ηδονή, οπτικά και ακουστικά. Τα κακά μητρικά μορφοείδωλα, οι σειρήνες, είναι πολύ κοντά του, αλλά συγχρόνως άπιαστα και επικίνδυνα. Ο Οδυσσέας βλέπει, ακούει, αισθάνεται την ηδονή, αλλά και τον τρόμο ευνουχισμού, αφανισμού. Ο Οδυσσέας όντας δεμένος πάνω στο κατάρτι που συμβολίζει τον πατέρα, την πατρική δύναμη, την ενσωματώνει, αλλά όμως συγχρόνως δεν μπορεί να τη χρησιμοποιήσει.
Αποδεχόμενος όμως ο Οδυσσέας το άγχος ευνουχισμού, απαρτιώνεται ο ψυχισμός του, γλιτώνει από τον ψυχικό κατακερματισμό και συγχρόνως βγάζει την επιθετικότητά του προς τα κακά Μητρικά μορφοείδωλα, τις Σειρήνες, προκαλώντας τον αφανισμό τους.
Διάφοροι καλλιτέχνες και Αρχαίοι, αλλά και νεώτεροι έχουν αναπαραστήσει τη σκηνή του Οδυσσέα με τις Σειρήνες.
Μεταξύ αυτών ο ζωγράφος Herbert James Draper ζωγράφισε το 1909 έναν πίνακα. Στον πίνακα αυτόν ο Οδυσσέας φαίνεται να μην κοιτάζει, να μη βλέπει, ούτε να ακούει τις Σειρήνες.
Από το ύφος του όμως συμπεραίνουμε ότι κάτι άλλο βλέπει και ακούει με τα μάτια και τα αυτιά της ψυχής του, κάτι άλλο φαντασιώνεται. Στον πίνακα αυτόν για τον Οδυσσέα οι σειρήνες δεν τραγουδούν, δεν υπάρχουν, έχουν αντικατασταθεί με άλλες απωθημένες παραστάσεις και συναισθήματα, τα οποία φαντασιώνεται ο ήρωας, δεμένος στο κατάρτι του πλοίου, με το θανάσιμο κίνδυνο να τον απειλεί.
Λέγεται γενικά, αλλά και η ψυχανάλυση το τεκμηριώνει επιστημονικά, ότι ο άνθρωπος όταν βρεθεί μπροστά σε ένα θανάσιμο κίνδυνο, όπως επίσης και προ του θανάτου του, φαντασιώνεται παραστάσεις και συναισθήματα απωθημένα από την παιδική του ηλικία.
Αυτές τις καταστάσεις φαίνεται να φαντασιώνεται ο Οδυσσέας, στον πίνακα του Draper. Η πρωταρχική σκηνή αναβιώνει σε όλο της το τραγικό μεγαλείο.
Αλλά είτε τις σειρήνες βλέπει και ακούει, είτε φαντασιώνεται την πρωταρχική σκηνή, δύο πράγματα επιδιώκει, την ηδονή και τη γνώση και αυτό ακριβώς του προσφέρουν οι σειρήνες του μύθου, οι σειρήνες της ψυχής του. Και η σημερινή νεολαία όμως, πρέπει να παραδειγματίζεται από το παράδειγμα του Οδυσσέα. Πρέπει οι νέοι και οι νέες να επιδιώκουν το σωστό συνδυασμό της ευχαρίστησης με τη γνώση και να ακολουθούν το μέτρον, να έχουν τις σωστές αναστολές έναντι της ανεξέλεγκτης ικανοποίησης των ενστίκτων, και εν ανάγκη δεμένοι στο συμβολικό κατάρτι των πατρικών και κοινωνικών απαγορεύσεων του Υπέρ-εγώ.
Οι σειρήνες του Οδυσσέα, οι σειρήνες του ήρωα, οι σειρήνες του απλού ανθρώπου, εμφανίζονται ηδονικές και τρομακτικές συγρόνως, από την πρωταρχική σκηνή της παιδικής ηλικίας και συντροφεύουν τον άνθρωπο καθόλη τη διάρκεια της ζωής του.
Ο σύγχρονος άνθρωπος πρέπει να μετουσιώνει το ηδονικό τραγούδι σε γνώση και ιδιαίτερα σε γνώση του εαυτού του, αλλιώς οι σειρήνες θα τραγουδούν ακόμη, αλλά κανείς πλέον δεν θα τις ακούει.
Είναι καλύτερα ο άνθρωπος να ερευνά τα βαθύτερα, άγνωστα και σκοτεινά απωθημένα στο ασυνείδητο, σημεία της ψυχής του, παρά να τα αγνοεί.
Η επαναστροφή αυτή στη συνείδηση των απωθημένων στο ασυνείδητο ψυχικών συγκρούσεων, με τη συμβολική μορφή σαν τραγούδι των σειρήνων, είναι ωφέλιμος, γιατί συμβάλλει στο «γνώθι σε αυτόν» προάγει τη βελτίωση της προσωπικότητας και βελτιώνει την ψυχική του ισορροπία.
Γι’ αυτό ο άνθρωπος που δεν ακούει τις σειρήνες της ψυχής του, αυτός που έχει βουλώσει τα αυτιά του, αυτός που εμποδίζει το πνεύμα του να σκεφτεί, που βλέπει χωρίς να θέλει να καταλάβει, που εθελοτυφλεί μπροστά στις ψυχολογικές του συγκρούσεις, αυτός κινδυνεύει να καταστραφεί.
Έτσι, η σιωπή αυτή των σειρήνων είναι πολύ πιο επικίνδυνη από το τραγούδι τους.
Μα οι σειρήνες, είτε τραγουδούν, είτε ομιλούν, είτε είναι σιωπηλές, δεν παύουν παρά να είναι δομικό στοιχείο της προσωπικότητάς μας.
Κι εδώ απόψε, κάτω από τον έναστρο ουρανό της Ιθάκης, εμείς οι γνήσιοι απόγονοι του Οδυσσέα, ας προσπαθήσουμε να ακούσουμε τις δικές μας σειρήνες.
Τελευταία ανανέωση ( 15.10.11 )
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου