ΥΠΑΤΙΑ Η ΜΕΓΑΛΗ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΝΗ

Ἡ Ὑπατία ὅπως τήν ζωγράφισε ὁ Ραφαήλ στόν διάσημο πίνακά του.

Ἡ Σχολή τῶν Ἀθηνῶν, ὅπου παρουσιάζει ὅλες τίς μεγάλες προσωπικότητες τῆς ἐπιστήμης. Ἡ μόνη γυναίκα τοῦ πίνακα εἶναι ἡ Ὑπατία στό νούμερο 9. (Ραφαήλ, Σχολή τῶν Ἀθηνῶν, Βατικανό).

Ἡ Ὑπατία εἶναι μιά μεγάλη μορφή στήν ἐπιστημονική ἱστορία τῆς Ἑλλάδας. Ὁ τραγικός της θάνατος κατετάραξε πράγματι τήν ἱστορία καί μέχρι σήμερα ἐπεσκίασε ὅ,τιδήποτε ἄλλο εἶχε σχέση μέ τήν ζωή τῆς. Οἱ πραγματικές ὅμως διαστάσεις τῆς προσωπικότητάς της πρέπει νά καταγραφοῦν γιά τήν πληρέστερη προσέγγισή τοῦ θέματος.

Ἡ Ὑπατία ἀνήκει στήν, ἄγνωστη στούς πολλούς, συμβολή τῆς γυναίκας στήν ἀρχαία Ἑλλάδα, στίς ἐπιστήμες καί κυρίως στούς δυσκολότερους τομεῖς της, τήν φιλοσοφία καί τά μαθηματικά πού ἔχουν ἔντονο ἄρωμα γυναίκας στήν ἀρχαιότητα. Τό ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι οἱ γυναῖκες αὐτές προέρχονται ἀπό πολ­λές διαφορετικές πόλεις τῆς Ἑλλάδας καί ὄχι μόνο ἀπό τήν Ἀθήνα, ὅπως θἀ πίστευε κανείς.

Ὥς πρώτη μαθηματικός ἀναφέρεται ἡ Αἴθρα, ἡ μητέρα τοῦ Θησέα ἀπό τήν Τροιζήνα, τόν 9ο αἰῶνα π.Χ. Ἀκολουθεί ἡ Πολυγνώτη ἀπό τήν Μίλητο (7ος – 6ος αἰών), ἡ δελφική ἱέρεια Θεμιστόκλεια ( 6ος αι.), ὁ μεγάλος ἀριθμός γυναικῶν πού μαθήτευσαν στήν σχολή τοῦ Πυθαγόρα στήν κάτω Ἰταλία μέ διασημότερη τήν Θεανώ πού δίδαξε στίς πυθαγόρειες σχολές στήν Σάμο καί στόν Κρότωνα. Ἀκολουθοῦν γυναῖκες ἀπό τήν Σπάρτη, τόν Τάραντα, τήν Σύβαρη, τό Ἄργος, τήν Φλιούντα, τήν Κόρινθο τήν Κερύνεια, τήν Αλεξάν­δρεια, τήν Διοτίμα ἀπό τήν Μαντινεία τήν δασκάλα τοῦ Σωκράτη κ.λπ. Καί φυσικά τήν Ὑπατία ἀπό τήν Ἀλεξάνδρεια.

Ὁ κατάλογος εἶναι μακρύς καί μεγαλώνει ἀκόμη περισσότερο μέ τίς ἐξαιρετικές γυναῖκες στόν χῶρο τῆς ποιήσεως, τῆς ζωγραφικῆς, τῆς ἰατρικής, τοῦ ἀθλητισμού, κ.λπ. Μιά ἀναλυτική παρουσία τῆς συμβολῆς τῆς γυναίκας στήν ἐπιστήμη καί τήν τέχνη στήν ἀρχαία Ἑλλάδα βρίσκουμε στό ἐξαιρετικό βιβλίο τοῦ Εὐαγ. Σπανδάγου, «808 Διακεκριμένες Γυναίκες τῆς Αρχαίας Ελλάδος».

Ἡ Ὑπατία γεννήθηκε στήν Ἀλεξάνδρεια πιθανόν τό 370 μ.χ. ( κατ΄ άλλους λίγο νωρίτερα) καί πέθανε στήν ἴδια πόλη τό 415. Ἧταν κόρη τοῦ Θέωνα (335-405) τοῦ μαθηματικού, τοῦ τελευταίου διευθυντοῦ τῆς Βιβλιοθήκης καί τοῦ Μουσείου (πανεπιστημίου) τῆς Ἀλεξανδρείας, ἕνας ἀπό τούς τελευταίους μαθημα­τικούς καί ἀστρονόμους τῆς ἑλληνιστικῆς περιόδου στήν Ἀλεξάνδρεια. Ἡ μεγαλύτερη προσφορά τοῦ Θέωνα, ἐκτός τῶν ἄλλων διατριβῶν του, ἦταν ἡ ἔκδοση τῶν «Στοιχείων» τοῦ Εὐκλείδη, τά ὁποία γιά τούς ἑπόμενους 15 αἰῶνες δίδασκαν τόν κόσμο.

Ἡ Ὑπατία μαθήτευσε κοντά στόν πατέρα της ἀλλά καί στήν Κάτω Ἰταλία καί τήν Ἀθήνα. Ἡ ἴδια ἦταν μιά χαρισματική προσωπικότητα καί γυναίκα ἐξαιρετικῆς ὀμορφιᾶς. Ἐπιστρέφοντας στήν Ἀλεξάνδρεια ἀνέλαβε τήν ἐκεῖ Φιλοσοφική σχολή ὅπου δίδαξε Φιλοσοφία, Μαθηματικά καί Ἀστρο­νομία, ὡς νεοπλατωνική φιλόσοφος. Μαζί μέ τόν Συνέσιο, (τόν χριστιανό Συνέσιο τόν Κυρηναῖο, τόν μετέπειτα ἐπίσκοπο Πτολεμαΐδος) ἐκπροσωποῦσαν τόν νεοπλατωνισμό στήν Αλεξάνδρεια.

Ὑπατία

Ἔγινε πολύ γνωστή γιά τήν διδασκαλία της καί προσήλκυσε πολλούς μαθητές καί ἀπέκτησε μεγάλη ἐπιρροή. Ἧταν ἀφιερωμένη ὁλοκληρωτικά στήν ἐπιστήμη μέ τρόπο ἀσκητικό. Ἡ Ὑπατία, ἐκτός ἀπό τόν σχολιασμό στά Κωνικά τοῦ Ἀπολλώνιου τοῦ Περγαίου ἐπάνω στήν τριγωνομε­τρία, σχολίασε ἐπίσης ἐκτενῶς τήν Ἀριθμητική τοῦ Διόφαντου.

Ὁ Διόφαντος εἶχε βάλει τίς βάσεις τῆς ἄλγεβρας πού ἀργότερα ἀνέπτυξαν οἱ Ἄραβες καί θεωρεῖται ὁ πιό δύσκολος μαθηματικός τῆς ἀρχαιό­τητας. Ἀπό τά δεκατρία βιβλία τοῦ πρωτοτύπου τοῦ Διόφαντου ἔχουμε σήμερα ἕξη βιβλία στά Ἑλληνικά καί τέσσερα στά Ἀραβικά. Ἡ διάσωση τοῦ ὄγκου τῆς Ἀριθμητικής του, ὀφείλεται στήν ποιότητα τῶν σχο­λίων καί τίς διορθώσεις τῆς Ὑπατίας, σύμφωνα με εἰδικούς μελετητές. Οἱ ἴδιοι θεωροῦν τήν συμβολή τῆς Ὑπατίας καθοριστική στήν Ἱστορία τῶν μαθηματικῶν καί τῆς ἀστρονομίας, ὄχι μόνο ἀπό τούς τίτλους τῶν ἔργων τῆς, ἀλλά κυρίως γιά τό περιεχόμενό τους.

Στόν τομέα τῆς ἀστρονομίας, ἡ Ὑπατία σχολίασε τήν Ἀλμαγέστη (Μεγίστη σύνταξη τῆς ἀστρονομίας) τοῦ Πτολεμαίου). Τά διασωθέντα κείμενα τῆς Ἀλμαγέστης καί τοῦ Προχείρου Κανόνος τοῦ Πτολεμαίου πιθανόν νἀ εἶχαν προετοιμαστεῖ ἀπό τήν ἴδια. Ἄσχολήθηκε ἐπίσης σἐ μία νέα ἔκδοση τοῦ Προχείρου Κανόνος τοῦ Πτολεμαίου τόν ὁποῖο ὁ Ἡσύχιος ἀναφέρει μέ τόν τίτλο Ἀστρονομικός Κανών.

Προχώρησε στήν κατασκευή ὀργάνων πού παρουσίαζαν τίς θέσεις τῶν ἄστρων καί τῶν πλανητῶν (τόν γνωστό ἀστρολάβο). Μάλιστα, μἐ τίς ὑποδείξεις της κατάφερε ὁ Συνέσιος νά κατασκευάσει ἕναν μικρό ἀστρο­λάβο πού τόν προόριζε ὡς δῶρο σέ ἕναν φίλο του, τόν Παιόνιο στήν Κωνσταντι­νούπολη

Γιά αὐτό ὅμως πού έγινε κυρίως γνωστή ἡ Ὑπατία εἶναι ὁ τραγικός θάνατός της μέσα σε μιά ταραγμένη ἐποχή, τήν ὁποία ἐπίσης πολύ λίγο γνωρίζουμε. Βρισκόμαστε στο 415 μ.X. Περίπου 900 χρόνια μετά τήν κλασική ἐποχή. Στούς αἰῶνες αὐτούς πολλά ἔχουν ἀλλάξει. Ἤδη κλείνουν περίπου 5 αἰῶνες ἀπό τήν ἐπέλαση τῶν Ρωμαίων, τῆς μεγαλύτερης στρατοκρα­τικῆς καί ἰμπεριαλιστικῆς δύναμης τοῦ κόσμου. Ἀπό τὀ 396 μ.Χ. πού ἡ ρωμαϊκή αὐτοκρατορία χωρίζεται σέ δυτική καί ἀνατολική σηματοδοτεῖ τό τέλος τοῦ ἀρχαίου κόσμου καί τήν ἀνατολή ἑνός ἄλλου. Μέ πολύ ἐπώδυνο τρόπο. Τά ἑπόμενα 1000 χρόνια ἀνήκουν στό Βυζάντιο. Στό μεταίχμιο αὐτῆς τῆς ἐποχῆς δια­δραματίζονται τά γεγονότα γύρω ἀπό τήν ζωή καί τόν θάνατό της.

Οἱ πηγές πού έχουμε εἶναι πολύ λίγες. Οἱ ἐπιστολές τοῦ μαθητοῦ τῆς Συνεσίου, ὁ ὁποῖος τήν προσφω­νεί δέσποινα σεβασμία καί μῆτερ καί αδελφή καί διδάσκαλε καί δια πάντων τούτων εὐεργετική καί πᾶν ό,τι τίμιον καί πράγμα καί όνομα. Ὁ Συνέσιος πέθανε πρίν ἀπό αὐτήν. Γιά τόν θάνατό της, έχουμε ὅ,τι έγραψε ὁ σύγχρονός τῆς Σωκράτης Σχολαστικός καί ὁ Δαμάσκιος, πού ζεῖ λίγο αργότερα.

Στήν Αλεξάνδρεια τήν ἐποχή αὐτή δημιουργοῦνται πολλές ταραχές. Εἶναι χῶρος μέ πολλές διαφορε­τι­κές ὁμάδες ἀνθρώπων μέ διαφορετικές θρησκεῖες καί διαφορετικές ἀπόψεις. Οἱ διαμάχες καί ὁ θάνατος εἶναι καθημερινό φαινόμενο. Φαίνεται ὅτι ἡ Ὑπατία ἔπεσε θῦμα τῆς διαμάχης μεταξύ τοῦ χριστιανοῦ ἐπισκόπου Κυρίλλου καί τοῦ ρωμαίου ἐπάρχου Ὀρέστη, ἐπίσης χριστιανοῦ.

Ἡ Ὑπατία ἦταν στενή φίλη μέ τόν Ὀρέστη καί ὅλοι θεωροῦσαν ὅτι τόν ἐπηρεάζει. Κατά τήν διάρκεια ἐξεγέρσεως ἀπό Χριστια­νούς ἐναντίον Ἑβραίων, ἡ Ὑπατία δολοφονήθηκε. Ὅπως λέγεται, τό πλῆθος τήν διαμέλισε κυριολεκτικά, διότι τήν θεώρησε σύμμαχο του Ὀρέστη. Πράγμα τό ὁποῖο ἐπέσυρε δριμεία κριτική στόν Κύριλλο. Ὁ Σωκράτης Σχολαστικός γράφει μέ μεγάλο θαυμασμό γιά τήν Φιλόσοφο Ὑπατία. Ἀπό αὐτόν ἔχουμε τήν μόνη περιγραφή γιά τόν τραγικό θανατό της.

«Ἧν τις γυνή ἐν Ἀλεξανδρείᾳ, τοὐνομα Ὑπατία· αὕτη Θέωνος μέν τοῦ φιλοσόφου θυγάτηρ ἦν· ἐπί τοσοῦτόν δέ προὔβη παιδείας ὡς ὑπερακοντίσαι τούς κατ’ αὐτήν φιλοσόφους, τήν δέ Πλατωνικήν ἀπό Πλωτίνου καταγομένην διατριβήν διαδέξασθαι, καί πάντα τά φιλόσοφα μαθήματα τοῖς βουλομένοις ἐκτίθεσθαι· διό καί οἱ πανταχόθεν φιλοσοφεῖν βουλόμενοι κατέτρεχον παρ’ αὐτήν· Διά τήν προσοῦσαν αὐτῇ ἐκ τῆς παιδεύσεως σεμνήν παρρησίαν καί τοῖς ἄρχουσι σωφρόνως εἰς πρόσωπον ἤρχετο· καί οὐκ ἦν τις αἰσχύνην ἐν μέσω ἀνδρῶν παρεῖναι αὐτήν· πάντες γάρ δι’ ὑπερβάλλουσαν σωφροσύνην πλέον αὐτήν ᾑδοῦντο καί κατεπλήττόντο. Κατά δή ταύτῆς τότε φθόνος ὡπλίσατο· ἐπεί γάρ συνετύγχανε συχνότερον τῷ Ὀρέστῃ, διαβολήν τοῦτ’ ἐκίνησε κατ’ αὐτῆς παρά τῷ τῆς ἐκκλησίας λαῷ, ὡς ἄρα εἴη αὕτη ἡ μή συγχωροῦσα τόν Ὀρέστήν εἰς φιλίαν τῷ ἐπισκόπῳ συμβῆναι. Καί δή συμφωνήσαντες ἄνδρες τό φρόνημα ἔνθερμοι, ὧν ἡγεῖτο Πέτρος τις ἀναγνώστης, ἐπιτηροῦσι τήν ἄνθρωπον ἐπανιοῦσαν ἐπί οἰκίαν πόθεν· καί ἐκ τοῦ δίφρου ἐκβαλόντες ἐπί τήν ἐκκλησίαν ᾖ ἐπώνυμον Καισάριον συνέλκουσαν, ἀποδύσαντες τε τήν ἐσθῆτα ὀστράκεοις ἀνεῖλον· καί μεληδόν διασπάσαντες, ἐπί τόν καούμενον Κιναρῶνα τά μέλη συνάραντες πυρί κατηνάλωσαν. Τοῦτο οὐ μικρόν μῶμον Κυρίλλῳ καί τήν Ἀλεξανδρέων ἐκκλησίᾳ εἰργάσατο· ἀλλότριον γάρ παντελῶς τῶν φρονούντων τά Χριστοῦ φόνοι καί μάχαι καί τά τούτοις παραπλήσια ».

Οἱ μετέπειτα καταγραφές σχετικά μέ τόν θάνατό της ἀσκοῦν δριμεία κριτική στούς θύτες. Συγκεκριμένα ὁ πατριάρχης Φώτιος τόν 9ο μ.Χ. αἰῶνα γράφει: …προελθούση γάρ κατά τό εἰωθός ἐπει­θέ­μενοι πολλοί ἀθρόοι θηριώδεις ἄνθρωποι, ὡς ἀληθῶς σχέτλιοι, «οὔτε θεῶν ὄπιν εἰδότες» οὔτ’» ἀνθρώπων νέμεσιν», ἀναιροῦσι τήν φιλόσοφον, ἄγος τοῦτον μέγιστόν καί ὄνειδος προστριψάμενοι τῇ πατρίδι.

Πολλοί τήν ταυτίζουν μέ τήν Ἁγία Αἰκατερίνη ἐπίσης ἀλεξανδρινή, ἡ οποία εἶχε ἀνάλογη μόρφωση μέ τήν Ὑπατία, ἐξαιρετική φιλόσοφος καί πολύγλωσσος, ἀσκητική καί ἐπίσης πολύ ὄμορφη καί μέ ἀνάλογο τραγικό τέλος ὡς χριστιανή.

Ὁ τραγικός θάνατος τῆς Ὑπατίας ἐπανῆλθε στό προσκήνιο στά νεώτερα χρόνια ἀπό τόν Ἰρλανδό προτεστάντη διανοητή John Toland (1670-1722). Ἀπό τότε πολλοί ἀσχολήθηκαν μέ τό θέμα: Ὁ καθένας γιά δικούς του λόγους καί μέ δικές του ἐξηγήσεις. Ὅπως ὁ Βολταίρος (διαφωτισμός), ἡ ρομαντική λογοτεχνία, ὁ φεμινισμός κ.λπ. Μέχρι καί σήμερα.

Νομίζω ὅτι ὁ σύγχρονός της ποιητής, Παλλαδᾶς ὁ Ἀλεξανδρινός, τά λέει ὅλα μἐ τό παρακάτω ἐπίγραμμα, πού τῆς ἀφιέρωσε.

Ὅταν βλέπω σε, προσκυνῶ, καί τούς λόγους,

τῆς παρθένου τόν οἶκον ἀστρῶον βλέπων·

εἰς οὐρανόν γαρ ἐστί σου τά πράγματα,

Ὑπατία σεμνή, τῶν λόγων εὐμορφία,

ἄχραντόν ἄστρον τῆς σοφῆς παιδεύσεως.

Στήν βυζαντινή καί μεταβυζαντινή γραμματεία ἀναφέρεται συνεχῶς, μεταξύ ἄλλων καί σέ ἔργα τῶν διδασκάλων τοῦ γένους. Στήν Κωνσταντινούπολη ἐκφωνεῖτο «Ὑπατίας ἐγκώμιον» σἐ πανηγυρικές συναθροίσεις. Στήν Λαοδίκεια τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, κοντά στό σημερινό Ντενιζλί, ὑπῆρχε ναός πρὀς τιμήν τῆς Ὑπατίας. Στόν ναό ὑπῆρχε ἡ ἐξής μαρμάρινη ἐπιγραφή: «Ο ΝΑΟΣ ΟΥΤΟΣ ΑΝΕΓΕΡ… ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ. ΕΙΣ ΤΙΜΗΝ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗΝ. ΥΠΑΤΙΑΣ. ΤΗΣ … ΤΗΣ ΜΑΡΤΥΡΟΣ. ΥΠΑΤΕΥΟΝΤΟΣ . ΜΑΡΚ. ΚΑΙ ΣΤΡΑΤ… ΝΟΜ…»

Ὁ ἀστεροειδής 238, Ὑπατία πού ἀνακαλύφθηκε τό 1884, πῆρε τό όνομά του ἀπό τήν ἱστορική αὐτή μορφή.

(Ὁμιλία στήν ΚΟΙΝΟ -ΤΟΠΙΑ στήν Πάτρα 2014)

https://charapapadatou.gr/ypatia-i-megali-alexandrini/