Ομιλία του Λογοτέχνη Λάμπρου Βρεττού με θέμα
“Το ακρωτήριο Λευκάτας και ο ναός του Απόλλωνα (Γιορτές, εξιλαστήριες ανθρωποθυσίες,
εκούσια πηδήματα στη θάλασσα των ανυπόφορα ερωτευμένων. Σαπφώ)”.
20 / 1/ /2014
παρακείμενή μου κ. Σοφία Μορώνη - Αθανασοπούλου,
φιλόλογο - θεατρολόγο, μαθήτριά μου στο Δημοτικό,
και να την ευχαριστήσω
πού με χαρά αποδέχτηκε την πρόσκλησή μου
και είναι μαζί μας για
κάποιες απαγγελίες.
Κύριε Δήμαρχε,
Κυρίες και κύριοι,
πριν μπω στο θέμα μου θα αναφερθώ
σε κάποια προϊστορικά και
ιστορικά στοιχεία για τη Λευκάδα,
το αιώνιο σύμβολο του ωραίου.
“Την Λευκάδα,
γραμμένη στο πνεύμα,
γραμμένη στην ποίηση,
γραμμένη στο θρύλο,
γραμμένη με χρώματα,
γραμμένη μ’ ασβεστόλιθο
και κυπαρίσσι...”*
Την Λευκάδα
“που ο αγέρας της
με περιχάει κι ας είμαι
μακριά της...”
* Απόσπασμα του ποιήματος
του Κώστα Τ. Μαμαλούκα,
“ΛΕΥΚΑΔΑ”.
Λευκάδα:
Το τέταρτο σε μέγεθος νησί του Ιονίου,
με έκταση 302,5 τ.χλμ.,
με μεγαλύτερο μήκος (από κάστρο
Αγίας Μαύρας ως το ακρωτή-
ριο Λευκάτας) 34,2 χλμ και μεγαλύτερο
πλάτος (από Δράγανο μέ-
χρι τη χερσόνησο Βλυχού 14,5 χλμ.
Η λέξη «Λευκάς» ως όνομα του νησιού,
είναι ένα ουσιαστηκοποιημένο θηλυκό
του επιθέτου λευκός.
Το όνομα «Λευκάς» το
πήρε πρώτα το νοτιότερο ακρωτήριο
του νησιού, ο τωρινός Λευκά-
τας, όνομα που πήρε προφανώς απ’ το
άσπρο χρώμα του βράχου,
ίσως, κατά πώς φαίνεται απ’ τη θάλασσα,
κυρίως τα απογεύματα,
όταν πέφτει επάνω του λοξά ο δυτικός ήλιος.
Γιατί οι απότομοι
ασβεστόλιθοι του βράχου δεν είναι λευκοί,
αλλά λιγότερο ή πε-
ρισσότερο γκριζωποί
(Για το όνομα του Λευκάτα θα αναφερθώ πιο
κάτω).
Από το ακρωτήριο του Λευκάτα
(«Λευκάς πέτρη») κατά τον Όμηρο (Οδύσ. ω, 11-12)
(αναφορά σ’ αυτό λίγο αργότερα)
πήρε
πρώτα το όνομα η πόλη, που ίδρυσαν
οι Κορίνθιοι στη Λευκάδα και
κατόπιν όλο το νησί. «Μετωνόμασαν
(την πόλη Νήρικο) Λευκάδα,
επώνυμον δοκώ μοι του Λευκάτα» αναφέρει
ο Στράβων (10, c 452).
Νήρικος: αρχαιότατος (και αρχικός)
οικιστικός πυρήνας στην
κορυφή του Κούλμου (3 συνεχόμενοι
λόφοι μεταξύ Καλλιγωνίου
και Καρνωτών), πρωτεύουσα του νησιού.
Πολύ πιο παλιά η Νήρικος ήταν μια
καλοχτισμένη πόλη (“ευ-
κτίμενον τολίεθρον”) απέναντι
απ’ τη Λευκάδα στην Ακαρνανία, την
οποία εκυρίευσε ο πατέρας του Οδυσσέα,
Λαέρτης, βασιλιάς των
Κεφαλήνων. Σχετικά ο Όμηρος (Οδύσ. ω 375-382)
αναφέρει με το
στόμα του Λαέρτη, σε διαλογική συζήτηση που
είχε στο κτήμα του
με το γιο του Οδυσσέα και έναν δούλο του,
τον Δολίο, αφού είχε
πληροφορηθεί την εξόντωση των μνηστήρων.
Απαγγέλει η Σοφ.
Μορώνη, σε μετάφραση Πανταζή Κοντομίχη.
“Και πάλι απόκριση έδωκε ο γνωστικός
Λαέρτης:
“Δία πατέρα κι Αθηνά κι Απόλλωνα, μακάρι
νάμουνα χθες στο σπίτι μου, τέτοιος
σαν τότε πούμουν
των Κεφαλλήνων βασιλιάς, κι εκούρσεψα
την πόλη,
την πόλη την καλόχτιστη, αγνάντια,
της Νηρίκου,
κει στης στεριάς τ’ ακρόγιαλο.
ντυμένος τ’ άρματά μου
θα στέκομουν στο πλάι σας, μνηστήρες
ν’ αφανίζω.
Σε πλήθιους, λέω, πως θάλυνα
τα γόνατα εκεί μέσα
κι εσύ βαθειά στα σπλάχνα σου
θα ‘φραίνοσουν να βλέπεις.”
Αργότερα η Ακαρνανική πόλη
εγκαταλήφθηκε και κτίστηκε νέα
πόλη με το ίδιο όνομα στη Λευκάδα.
Είναι αυτή που μετονόμασαν
οι Κορίνθιοι.
Κατόπιν από το «Λευκάς πέτρη»
ή «Λευκάς άκρα» σχηματίστη-
κε το επίθετο Λευκάτης και δωρικά
Λευκάτας (= ο κύριος ή ο κά-
τοχος της Λευκάδας πέτρας ή άκρας,
που δόθηκε ως προσωνύμιο
στον Απόλλωνα, το κύριο του
Ακρωτηρίου (Για τον Απόλλωνα και
το ναό του θα μιλήσουμε σε λίγο).
Κατά τον Στράβωνα (10, 452)
και τον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης
(σχόλια στην Οδύσσεια, ω 377),
όταν ο βασιλιάς των Κεφαλλήνων
Λαέρτης πάντρεψε το γιο του Οδυσσέα
με την Πηνελόπη, έδωσε
στον πατέρα της Ικάριο, που είχε έρθει
απ’ τη Λακεδαίμονα στην
Ακαρνανία, δώρο τη Λευκάδα, που τότε
δεν είχε (αυτό) το όνομα.
Ο Ικάριος έδωσε το νησί στο γιο του
Λευκάδιο, ο οποίος το ονόμα-
σε Λευκαδία, από το όνομά του.
(Το όνομα Λευκάδιος το πρωτοσυ-
ναντάμε στο έπος “Αλκμεωνίς” 600 π.Χ.)
Στα ρωμαϊκά χρόνια όλο το νησί της
Λευκάδας ονομαζόταν
Νηρίτις ή Νήριτος, όνομα που είχε
δοθεί στο νησί κατά τη μετα-
νάστευση των Δωριέων
(περί το 1100 π.Χ., μετά τον Τρωικό πόλε-
μο).
“…η Χερσόνησος Λευκαδία, π
ου κάποτε είχε το όνομα Νηρίτις»
αναφέρει ο Πλίνιος (Naturalis Historia, 4,1,5).
Νηρίτις απ’ την κε-
ντρική οροσειρά της Λευκάδας,
που στα χρόνια του Ομήρου λεγό-
ταν Νήριτον (θεωρία του Γερμανού
αρχαιολόγου, Δαίρπφελδ).
Στα χρόνια της Ενετοκρατίας
η Λευκάδα αποκαλείται Αγία
Μαύρα (santa Maura) από το ναό της
Αγίας Μαύρας που κτίστηκε
στο χώρο του σημερινού Κάστρου.
Το ναό μάλλον τον έκτισε η
Ελένη Παλαιολογίνα, κόρη του Θωμά Παλαιολόγου…
, στα μέσα
περίπου του 15ου αιώνα. Την εποχή που κτίστηκε ο ναός η πόλη
της Λευκάδας είχε μεταφερθεί μέσα στο κάστρο (1374-1429) από
τον Κάρολο Α΄τον Τόκκο*.
Κατά τη θεωρία του Γερμανού αρχαιολόγου Γουλιέλμου Δαίρπ-
φελδ, προικισμένου συνεργάτη του Ερρίκου Σλήμαν στις ανασκα-
φές της Τροίας, η Λευκάδα είναι η Ομηρική Ιθάκη.
Έτσι, συγκεντρώνοντας τα ονόματα της Λευκάδας έχουμε:
Ιθάκη, Λευκαδία, Λευκάς, Νηρίτις ή Νήριτος, Αγία Μαύρα και τελι-
κά πάλι Λευκάς...
Ανθρώπινη ζωή στη Λευκάδα
Τα παλαιότερα λείψανα ανθρώπινης ζωής
στη Λευκάδα είναι
τουλάχιστο της πρώτης νεολιθικής εποχής,
περίπου στα μέσα της
4ης χιλιετίας π.Χ. Τα κατάλιπα της ζωής αυτής
έφεραν στο φως οι
* Τόκκοι: Φλωρεντινή οικογ. ευγενών, της οποίας
μέλη εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα
και διαδραμάτισαν σπουδαίο ρόλο στην ιστορία των
περιοχών τις οποίες διοίκησαν. Σπουδαι-
ότεροι: Γουλιέλμος Β΄, Λεονάρδος Α΄ και Β΄, Κάρολος Α΄
και Β΄.
έρευνες του Γερμανού αρχαιολόγου
Γουλιέλμου Δαίρπφελδ (στη
χοιροσπηλιά της Ευγήρου, στον κάμπο του
Νηδριού, στα Χορτάτα
κι αλλού).
Στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους
της Εκδοτικής Αθηνών (τ.
Α΄, σ. 60) διαβάζουμε: «Λείψανα της
Αρχαιοτέρας νεολιθικής υπάρ-
χουν στην Ήπειρο και στα βορειότερα
νησιά του Ιονίου, στην Κέρ-
κυρα και στη Λευκάδα…»
Πρώτοι κάτοικοι της Λευκάδας ήταν
οι Λέλεγες, υπολείμμα-
τα του προελληνικού πληθυσμού στην Ελλάδα,
ο γενάρχης των
οποίων, ο Λέλεξ (-γας) ήταν, κατά μια παράδοση,
αυτόχθων της
Λευκάδας, παππούς του Τηλεβόα (Αριστ. Απ. 446) –
μέσα της 3ης
χιλιετίας -. Οι Λέλεγες ήταν, κατά πλειοψηφία,
κάτοικοι των ανατο-
λικών παραλίων της Λευκάδας και οι κύριοι της
μεταξύ Λευκάδας
και Ακαρνανίας κλειστής θάλασσας (έφτασαν
στη Λευκάδα από
την Αδριατική γύρω στα μέσα της 3ης χιλιετίας).
Τους Λέλεγες διαδέχτηκαν οι Τάφιοι και οι
Τηλεβόες και μετά
οι Αιολείς, οι Κεφαλήνες και οι Ακαρνάνες,
οι οποίοι, πιθανότατα,
ήταν κύριοι της Λευκάδας μετά την
κάθοδο των Δωριέων (1100)
μέχρι τον οικισμό του νησιού από τους
Κορίνθιους (625).
Ο Τάφιος και ο Τηλεβόας ήταν
παιδιά της Ιπποθόης (από τον
Ποσειδώνα) (Απολλόδ ΙΙ, 4,5,2), που ήταν
κόρη του Λευκάδιου Λέ-
λεγα. (Πάνου Γ. Ροντογιάννη, Ιστορία της νήσου Λευκάδος,
τόμος
Α΄ σελ. 63).
Τάφος ήταν το παλιό όνομα του Μεγανησιού.
Τάφιοι νήσοι και
τα νησιά Κάλαμος (Κάρνος) και Καστός.
Τα νησιά Μεγανήσι, Σκορπιός, Μαδουρή,
Κάλαμος, Καστός,
Κίθρος, Άτοκος, Αρκούδι κ.ά. λέγονταν
Τηλεβοΐδες και η θάλασσα
μεταξύ Λευκάδας και Ακαρνανικών παραλίων
ονομαζόταν τηλεβο-
ΐδα θάλασσα.
Στη Λευκάδα είναι βέβαιο ότι στάθηκαν
και είχαν εμπορικούς
σταθμούς και οι θαλασσοπόροι Φοίνικες
οι οποίοι, ως θαλασσινοί,
θα είχαν ανοίξει πρώτοι (πριν απ’ τους Κορίνθιους)
διώρυγα για
την κίνηση των πλοίων τους προς το ανοιχτό Ιόνιο,
την Πρέβεζα,
τη Θεσπρωτία και την Κέρκυρα.
Η κ. Σοφία Μορώνη - Αθανασοπούλου
θα απαγγείλει το ποίημα
“Ο βαθύς λόγος” του Άγγελου Σικελιανού,
αφιερωμένο στη .Λευκάδα.
Νησί,
αβασίλευτη στο πέλαο δόξα
ω ριζωμένο
στο πολύβοο διάστημα
στου Ομήρου το στίχο
λουσμένο
βυθισμένο
στον ύμνο.
Δάσο, όλο δρυ, στην κορφή σου
σιδερόχορδη αλάβρα
που αχνίσαν τα σπλάχνα μου απάνω
ολοκαύτωμα θείο
και η άκρη σου τρέμει σα φύλλο
μέσα βροντάει ο Λευκάτας.
Μαζώνεται η μπόρα
ξεσπάει μέσ’ το θείον ελαιώνα,
τρικυμίζει το πέλαο.
Νησί μου,
άλλη θροφή απ’ τη θροφή μου
δε θα βρω,
απ’ τη ψυχή μου άλλη ψυχή,
άλλο κορμί από το κορμί μου...
Αρκετά, νομίζω, τα περί Λευκάδας
και των ονομάτων της.
Καιρός να μπούμε στο κύριο θέμα μας,
που είναι το Ακρωτήριο Λευκά-
τας και ο ναός του Απόλλωνα.
Λευκάτας.
Ο κάβος – το νοτιότερο άκρο της Λευκάδας.
«Μια
βράχινη αποτομιά ολοκάθετα μαχαιρωμένη»
60-70 μ. ‘που προκαλεί
δέος… «Το ακρωτήρι που σουβλίζει το Ιόνιο
. Ένας φοβερός βράχος
που τον μαστιγώνει αλύπητα η θάλασσα…
η εσχατιά της Λευκάδας,
τυλιγμένη στο θρύλο, το μύθο, τον έρωτα, το θάνατο…»*
Απ’ το νοτιότερο χωριό της Λευκάδας,
το Αθάνι – μπαλκόνι
στην απεραντοσύνη του Ιόνιου -, αρχίζει
η χερσόνησος του Λευκά-
τα, ένας τόπος άνυδρος, γεμάτος κοντοπούρναρα,
σχίνους, θυμά-
ρι κι ασφάκες, που τον διασχίζει ένας δρόμος φιδίσιος
– άσφαλτος
σήμερα – και σε φέρνει στο Λευκάτα, ή Ιρά,
ή κάβος της Κυράς, ή
κάβος Δουκάτο. 4 χλμ μετά το Αθάνι ένας δρόμος
δεξιά κατηφο-
ρίζει προς την υπέροχη αμμουδιά
«Πόρτο Κατσίκι» και πολύ πιο
κάτω, λίγα χιλιόμετρα πριν το Λευκάτα,
ο δρόμος διχαλιάζει προς
τ’ αριστερά και σε οδηγεί στο μοναστήρι
του Αγίου Νικολάου της
Νηράς, χτίσμα των Αθανιτών στα χρόνια των
Βενετσάνων (1636).
Το πιο αξιοσημείωτο πνευματικό μνημείο του Αθανιού.
Σκέπη και καταφύγιο της ανθρώπινης ψυχής.
Απ’ τον περασμένο Αύγουστο
το μοναστήρι – ύστερα από πολλά χρόνια χωρίς
μοναχούς – λειτουργεί με δύο μοναχές που, κατά τις πληροφορίες μου,
ο αριθμός τους σύντομα θα αυξηθεί.
* Μαργέλης Απόστολος, “Λευκάδα” Αχαϊκές εκδόσεις, σελ. 104...
Εδώ θεώρησα απαραίτητο να αναφερθώ
σε έναν παλαιότε-
ρο και προχειροφτιαγμένο ναό του Αγίου Νικολάου (;)
μάλλον στο
ακρωτήριο του Λευκάτα. Ίσως να είναι ο ναός
που ο Ιταλός Γεω-
γράφος Κορονέλλι σε χάρτη του της Λευκάδας
(1685) σημειώνει
στο ακρωτ. Λευκάτας με ένα S (Santo = άγιος).
Για το ναό αυτό,
ο Λευκάδιος ερευνητής Σπ. Μπογόρδος,
λέει πως προϋπήρχε του
ναού του Αγ. Νικολάου και τον αναφέρει
ως ναό του αγίου Σώστη,
(Σώζωνα). Πιθανότατα θα επρόκειτο
για τον Σωτήρα Χριστό και
όχι για τον μάρτυρα Άγιο Σώστη.
Οι ιστορικοί δεν τον αναφέρουν.
Ίσως γιατί θα ήταν πολύ προχειροφτιαγμένος
και καταστράφηκε
γρήγορα.
Η εικόνα του Αγ. Νικολάου, έργο του
Δημ. Φώσκαρη (1699),
που παριστάνει τον Άγιο καθιστό
και γύρω, σε 10 μικρότερες εικ.
τα θαύματά του, “είναι η πιο παλιά
ενυπόγραφη και χρονολογημέ-
νη φορητή εικόνα της Λευκάδας”
(Παν. Ροντογιάννη “Χριστιανική
τέχνη στη Λευκάδα - Βραβείο Ακαδημίας)
Ο Λευκάτας ένα βήμα παραπέρα.
Αγναντεύεις το φάρο. Φτά-
νεις. «Ακούς το ρόχθο της θάλασσας,
το μαστίγωμα των βράχων.
Θα χαρείς τις βόρειες ακτογραμμές της
Κεφαλονιάς και της Ιθάκης
– μόλις 5 μίλια-. Θα ανασάνεις τον
Ιόνιο αέρα μυρωμένο με το θυμά-
ρι του ακρωτηρίου.
Η ματιά σου θα χάνεται στο Ιόνιο,
που βυθίζεται
στην γαλάζια απόχρωση του ορίζοντα”.
«Σηκώνεις τα μάτια σου στον πανύψηλο
φάρο, κτίσμα του 1890,
που αγρυπνεί σ’ όλο το μάκρος και το
πλάτος της θάλασσας, ν’
ανοιγοκλείνει το ματόκλαδό του
το γιγάντιο στα πλεούμενα που αρ-
μενίζουνε και να τα διώχνει από
τούτη την ανεμοδαρμένη βραχοστε-
ριά…»*
Λευκάτας. Η «λευκάς πέτρη»
κατά τον Όμηρο (Οδ, ω, 11).
«Παρ’ δ’ ίσαν Ωκεανού τε ροάς
και Λευκάδα πέτρην ηδέ παρ’
ηελίοιο πύλας και δήμον ονείρων», δηλαδή: επορευόταν
– ο Κυλλή-
νιος Ερμής και οι ψυχές των δολερών
μνηστήρων, που σκότωσε
ο Οδυσσέας – προς τα ρεύματα
του Ωκεανού, το λευκό βράχο
προσδιάβηκαν, περάσανε του Ήλιου
τις πύλες και σίμωσαν στη γη
των ονείρων, δηλ. τον Άδη.
Η φράση του Ομήρου «Λευκάς πέτρη»
ίσως δεν θα αντιστοιχεί
στο ακρωτήριο της Λευκάδας, αλλά
σε άλλο σημείο, στην άκρη
του Ωκεανού (“Ωκεανού τε ροάς») και
στις πύλες του Ήλιου («παρ’
Ηελίοιο πύλας»). Εκτός κι αν ο ποιητής
θέλησε έτσι να παρουσιά-
σει με περισσότερη έμφαση την ομοιότητα
αυτού του πανύψηλου
άσπρου βράχου επάνω απ’ το αγριεμένο και
βαθυγάλανο πέλαγος,
όταν μάλιστα βρισκόταν επηρεασμένος
και από τις πορευόμενες
στον Άδη ψυχές, απ’ τις ανθρωποθυσίες
που γίνονταν εκεί (θα μι-
λήσω αμέσως μετά) για εξευμενισμό της
οργής του θεού Απόλλω-
να, που φανερωνόταν με την τρικυμία της
θάλασσας. Δηλαδή, αν
δεν θεωρούσε ο ποιητής την «Λευκάδα πέτρη»
κοντά στις πύλες του
Άδη, ήθελε να εξομοιώσει το σημείο αυτό του
Λευκάτα με το σημείο
εκείνο της άκρης του Ωκεανού και των πυλών
του Ήλιου…**
Γιατί ήξερε καλά ο ποιητής πως
η Ιθάκη η τωρινή ή η Ιθάκη
- Λευκάδα η τότε ήταν το δυτικό άκρο
της χώρας των Αχαιών, ενώ
δυτικότερα - κι αυτό το ήξερε καλά ο
ποιητής - κατοικούσαν οι Φαίακες και οι Θεσπρωτοί,
οι τελευταίοι “υπό τον ήλιο άνθρωποι”
και πιο δυτικά ήταν:
Η Ωγυγία (νησί Καλυψώς = μάλλον η Θέουσα απέναντι απ’ το
Γεβραλτάρ).
η Θρινακία ή η Σικανία = όνομ. Σικελίας
η Ορτυγία (νησί πριν τις Συρακούσες)
η Συρίη(-α) νησί πάνω απ’ την Ορτυγία ίσως νησί της Μελίτης,
όπου ζούσαν οι “υπό τον ζόφον” δυτικοί άνθρωποι.
Αυτή η “Λευκάς πέτρη”, λοιπόν του
Ομήρου βρίσκεται αόριστα
κάπου στη δύση “ωκεανού τε ροάς”
και παρουσιάζεται βυθισμένη
στην αχλή του μύθου.
Όπως κι αν έχει, η ονομασία του
ακρωτηρίου «Λευκάτας», που
διατηρείται μέχρι σήμερα, δόθηκε είτε
λόγω της λευκότητάς του,
είτε απ’ το όνομα κάποιου νεανία Λευκάτα,
που προσπαθώντας
να διαφύγει τον Απόλλωνα, που τον
καταδίωκε
(για τον Απόλ., θα μιλήσω αμέσως),
ρίχτηκε απ’ το βράχο
αυτό στη θάλασσα.
Ο Γάλλος Ακαδημαϊκός Ιω. Ρισπέν
στο έργο του
“Ελληνική Μυθολογία”(τόμος Α΄, σελ. 163)
αναφέρει:
“Ο Λευκάτας, ένας νέος προς τον οποίον
εστράφη ο ερωτισμός του
Απόλλωνα, επροτίμησε τον θάνατον από την ατίμωσιν
. Ερρίφθη εις την θάλασσαν, από το ύψος ενός βράχου,
που ευρίσκεται εις το
νοτιώτατον άκρον της νήσου Λευκάδος.
Από το γεγονός αυτό, ολόκληρον
το ακρωτήριον ωνομάσθη Λευκάτας”.
Η ονομασία του ακρωτηρίου ίσως δόθηκε καί
απ’ το όνομα
του άτυχου Ζακύνθιου Λεύκου,
συντρόφου του Οδυσσέα, που,
όπως αναφέρει ο Όμηρος (Ιλ. Δ΄, 491…)
σκοτώθηκε από το γιο του
Πρίαμου Άντιφο
στη διάρκεια του Τρωικού πολέμου.
Ο Πτολεμαίος Ηφαιστίων
ο Χέννος (Καινής Ιστορίας Λόγοι. Ζ΄)
αναφέρει:
«Ως η Λευκάς πέτρα από Λεύκου
του Οδυσσέως εταίρου την
κλήσιν έλαβεν, ος Ζακύνθιον μεν γένος ην
, ανηρέθη δε, ως φησίν ο
ποιητής, υπό Αντίφου…».
Την αναφορά αυτή του Ηφαιστίωνα Χέν-
νου, υποστηρίζει τόσο ο Φώτιος στη
Βιβλιοθήκη του (κώδ. 190),
όσο και ο Λευκάδιος λόγιος Ιωάννης
Σταματέλος στο έργο του
«Φιλολογικαί διατριβαί περί Λευκάδος
κατά τους απωτάτους χρό-
νους» (Αθήναι 1851).
Σ’ αυτό το βράχο κτίστηκε ο αρχαίος
και περιώνυμος ναός
του προστάτη της Λευκάδας (Ιθάκης
θεού Απόλλωνα, ο οποίος
(θεός) ονομάστηκε «Λευκάτης»,
δηλ. ο κύριος του Λευκάτα (=του
άσπρου βράχου).
Δεν είναι ακριβώς καθορισμένος
ο χρόνος της ανέγερσής του,
αλλά οι περισσότεροι των ιστορικών
και αρχαιολόγων μας πληρο-
φορούν πως κτίστηκε λίγο πριν την κήρυξη
του Τρωικού πολέμου.
Κατά το μύθο, τον έκτισε ο σύντροφος
του Οδυσσέα, Λεύ-
κος (τον ανάφερα πριν λίγο) και απ’
το όνομά του προήλθε και
η ονομασία «Λευκάς πέτρη:
«Ως η Λευκάς πέτρα από Λεύκου του
Οδυσσέως εταίρου την κλήσιν έλαβεν…
Τούτου ιδρύσασθαι φάσιν
και ιερόν Λευκάτου Απόλλωνος»,
αναφέρει ο Πτολεμαίος Ηφαιστί-
ων (Καινής Ιστορίας Λόγοι. Ζ΄).
Ίσως ο ναός να είναι κτίσμα των Αιολέων,
που ήρθαν απ’ τη
Μικρασία και ήταν λάτρεις του Απόλλωνα,
ενώ οι προηγούμενοι
κάτοικοι της Λευκάδας (Τηλεβόες και Τάφιοι)
λάτρευαν τον Ποσει-
δώνα.
Η ίδρυση του ιερού φαίνεται λογικότερο
να σχετιστεί με την
εγκατάσταση των Κορινθίων στη Λευκάδα
(7ος αι.) Αυτό το πληρο-
φορούμαστε από επιγραφή που βρέθηκε
το 1753 στη Λευκάδα και
που κατά τη μετάφραση του Λευκάδιου ι
στορικού Δημ. Πετριτσό-
πουλου (1761-1854) αναφέρει:
«Εγώ ο Φέρων, υιός του Κορίνθιου
Μνησικράτους εν θέσει Λευκάτα
χάριν ευλαβείας έκτισα ναόν, ον
αφιέρωσα τω θεώ Απόλλωνι…».
Δύο Γερμανοί αρχαιολόγοι αμφι-
σβητούν το γνήσιο της επιγραφής
και την θεωρούν νόθο.
Αντίθετα με την αδυναμία καθορισμού
του χρόνου ανέγερσης
του ναού, είναι με ακρίβεια προσδιορισμένη
απ’ τους ιστορικούς η
ύπαρξή του στο Λευκάτα.
Τα ερείπια του υπήρχαν και πρόσφατα
στην άκρη του βράχου, περίπου
εκεί που είναι ο φάρος. Τα θεμέ-
λιά του ήταν από τετράγωνες πέτρες.
Το τετράγωνο κτίσμα δια-
στάσεων 7Χ7, που βρίσκεται
βορειότερα, μάλλον ήταν χώρος των
θυσιών (Δαίρπφελδ) και όχι ναός.
Ο τύπος Λευκάτας είναι δωρικός
. Ιωνικά είναι Λευκάτης. Τον
τύπο χρησιμοποιεί και ο Αιλιανός:
«εν τω Ιονίω πελάγει κατά τον
Λευκάτην» (περί Φύσεως Ζώων, ΧΙΙΙ, 19).
Σημειώνεται δε και σε χάλ-
κινο νόμισμα της Νικοπόλεως της
Ηπείρου των χρόνων του Τραϊα-
νού (98-117): «Απόλλων Λευκάτης»,
δηλ. ο Απόλλωνας ο κύριος του
Λευκάτα = του άσπρου βράχου.
Κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους
ο Λευκάτης Απόλλωνας ονο-
μαζόταν Λευκάδιος και Ακτιακός:
«Εν δέ τη Λευκάδι, άκρα μεν έστιν
υψηλή, νεώς δε Απόλλωνι ίδρυται
και ακτιακόν γε αυτόν οι τιμώντες
ονομάζουσιν» αναφέρει ο Αιλιανός
(περί Φύσεως Ζώων, 11,8). Λευ-
κάδιο θεό τον λέει ο Οβίδιος που
αναφέρει πόσο πλατιά διαδεδο-
μένο ήταν το όνομα του Λευκάτα
Απόλλωνα.
Προς τιμή του θεού Απόλλωνα διεξάγονταν,
γύρω απ’ το ναό
του, κάθε χρόνο την άνοιξη (μήνα Μουνυχιώνα)
μεγαλοπρεπείς γι-
ορτές και γυμναστικοί αγώνες.
Σε ανάμνηση αυτών κόβονταν και
νομίσματα, που στη μια όψη (την πρόσθια)
έφεραν την προτομή
του εκάστοτε διοικητή του νησιού,
του Λευκαδάρχη, και στην άλλη
την λύρα (προφανώς του Απόλ.)
που την περιέβαλε η λέξη ΛΕΥ-
ΚΑΔΙΩΝ και το όνομα του Λευκαδάρχη.
Στο εσωτερικό της όψης
αυτής υπήρχαν τα γράμματα Α.Γ.Ω.Ν. δηλ. ΑΓΩΝΩΝ.
Τους αγώνες
των Λευκαδίων είχε εξυμνήσει ο διάσημος
ποιητής Ξάνθος, γιος
του μάντη Ιππόμαχου, (ο οποίος, Ιππόμαχος,
αρχηγός 800 Λευ-
καδίων και Ανακτορίων, είχε λάβει μέρος
στη μάχη των Πλαταιών
«…Είχον γαρ ούτοι (Λακεδαίμονες)
επ’ εαυτών μάντιν Ιππόμαχον
Λευκάδιον άνδρα…» (Ηρόδ. 9, 38).
Κατά τον Αιλιανό (2ος αι. μ.Χ.) όταν
επρόκειτο να γίνει η γιορ-
τή – πανηγύρι, θυσίαζαν βόδι στις μύγες
κι αυτές άμα χόρταιναν
αίμα εξαφανίζονταν «…θύουσι βουν ταις
μυίαις, αι δε εμπλησθείσαι
του αίματος αφανίζονται…»
Πέρα απ’ την κοπή νομισμάτων,
την ύπαρξη των αγώνων στο
Λευκάτα, βεβαιώνουν: η εύρεση πολλών
στλεγγίδων, εποχής κλα-
σικών χρόνων, και μια επιγραφή
(CIG 4472 Inschr. V. Laodiceia),
που αναφέρεται σε νικητή των
αγώνων κατά τους ρωμαϊκούς χρό-
νους: «Αυρήλιος Σεπτίμιος υιός/αγωνισάμενος
και νικήσας/Αυγού-
στου Άκτια εν νικοπόλει της περιόδου
παίδων/πυγμήν Λευκάδα πυγ-
μήν δρόμου».
Την δε συρροή προσκυνητών
στις γιορτές του Λευκάτη Απόλ-
λωνα μαρτυρούν:
η εύρεση, σε διάφορες εποχές, γύρω απ’ το ναό,
αρχαίων τάφων, ειδώλων, αγαλματίων, αναμνηστικών αντικειμέ-
νων, ληκύθων με στάχτη καέντων πτωμάτων και πολλών νομισμά-
των όλων σχεδόν των πόλεων της ελληνικής χερσονήσου, αλλά
και της Λέσβου, της Αντιόχειας, της Σμύρνης, της Κυζίκου και της
Κολοφώνας…
Κατά τους νεότερους χρόνους, ο Ρώσος καθηγητής Οσσύρ
(Ossur) από την Πετρούπολη, επιβάτης ρωσικού πλοίου, έφτασε
στη Λευκάδα, όπου έμεινε λίγες μέρες. Στο διάστημα της παραμο-
νής του, επισκέφτηκε το ακρωτήριο του Λευκάτα. Κατά την αφήγη-
ση του Γάλλου διπλωμάτη Ανδρέα Γηρασσέ Σαιν Σωβέρ (18ος-19ος
αι.), ο Οσσύρ επισκέφτηκε το Λευκάτα και στα ερείπια του ναού
ανακάλυψε αρχαίο τάφο μέσα στον οποίο υπήρχε συλλογή ποιη-
μάτων της Σαπφώς με τον τίτλο: «Η Φαωνιάς». Τα ποιήματα αυτά
ήταν ωδές, στις οποίες η ποιήτρια εξωτερίκευε τον ατυχή έρωτά
της προς τον σκληρό Φάωνα. Κατά τον Charles Henry Hausun, το
1886 “μερικά λείψανα του ναού - κομμάτια τοίχων και μια πεσμένη
κολώνα - φαίνονταν ακόμα”.
Ο φάρος δεν είχε γίνει.
Με το ιερό του θεού Απόλλωνα (ιδιότητα: Καθάρσιος) στο
βράχο του Λευκάτα, συνδέεται μια παράδοση που θέλει τους Λευ-
καδίτες στην αρχαιότητα να κάνουν κάθε χρόνο έναν τελετουργικό
καθαρμό της πόλης πετώντας απ’ το βράχο στη θάλασσα έναν
κατάδικο, για λόγους αποτροπής του πιθανού κακού ή πιθανής τι-
μωρίας τους από τους θεούς. Κατά τον Ιωάννη Ρισπέν (όπως πα-
ραπάνω) “...Επρόκειτο περί θύματος εξιλεωτικού, προωρισμένου να
αποτρέπει την οργήν του Απόλλωνος...”
Τέτοιες ανθρωποθυσίες δεν έλειπαν και στην ιστορική Ελλά-
δα, π.χ. οι γιορτές των Θαργηλίων των Αθηναίων προς τιμή του
θεού Απόλλωνα και της Άρτεμης, με την καταδίκη σε θάνατο των
«Φαρμακών» των γνωστών «καθαρμάτων», είτε με κάψιμο και σκόρ-
πισμα της στάχτης τους στους ανέμους πάνω απ’ τη θάλασσα, είτε
ρίχνοντάς τους στη θάλασσα, κι όταν σώζονταν τους μαστίγωναν
και τους έδιωχναν έξω απ’ την πόλη.
Σιγά, σιγά με το ανθρωπιστικότερο πνεύμα, που έφερε ο ελλη-
νικός πολιτισμός, και με την λογικότερη αντιμετώπιση του πράγμα-
τος, τα ανθρώπινα θύματα αντικαταστάθηκαν με προσφορές ζώων
ή άλλες, ενώ αλλού γίνονταν προσπάθειες να σώσουν τον κατάδι-
κο – θύμα. Αυτό το τελευταίο φαίνεται πως συνέβαινε στο Λευκάτα
κατά τα ιστορικά χρόνια. Όπως αναφέρει ο Στράβωνας (Ι, 452),
πριν ρίξουν τον κατάδικο, που ήταν ένα «κάθαρμα», στη θάλασσα,
προσπαθούσαν να του μετριάσουν την πτώση και να του σώσουν
τη ζωή, βάζοντάς του φτερά πουλιών, ενώ βάρκες τον περίμεναν
στη θάλασσα για να τον διώξουν μακριά απ’ τη Λευκάδα. Αναφέρει
ο Στράβωνας: Διαβάζει η Σ.Μ. «Ην δε και πάτριον τοις Λευκαδίοις
κατ’ ενιαυτόν εν τη θυσία του Απόλλωνος από της σκοπής ριπτεί-
σθαί τίνα των εν αιτίαις όντων αποτροπής χάριν εξαπτομένων εξ
αυτού παντοδαπών πτερών και ορνέων ανακουφίζειν δυναμένων τη
πτήσει το άλμα, υποδέχεσθαι δε κάτω μικραίς αλιάσι κύκλω περιε-
στώτας πολλούς και περισώζειν εις δύναμιν των όρων έξω τον ανα-
ληφθέντα».
Ίσως η αρχή των εξιλαστήριων ανθρωποθυσιών στο βράχο
του Λευκάτα πρέπει να σχετιστεί με τους Φοίνικες, που, πιθανά,
μεταξύ των ετών 1200-1100 π.Χ. ίδρυσαν εμπόρια στην Ελλάδα και
εγκαταστάθηκαν στη Λευκάδα, την παρουσία των οποίων μαρτυ-
ρεί ο ναός της Αφροδίτης σ’ ένα βραχονήσι μέσα στη λιμνοθάλασ-
σα της Λευκάδας, ανάμεσα στην πόλη (Νήρικο) και το Διόρυκτο.
Μάλλον ήταν το νησάκι Βαρδακόστα (Σ. Βλαντής, η Λευκάς και
οι πόλεις…) Κατά τον Γουλιέλμο Δαίρπφελδ είναι ο βράχος πάνω
στον οποίο λειτουργεί το μικρό ναυπηγείο (καρνάγιο) απέναντι απ’
το σημερινό λιμάνι της πόλης.
Στις ακούσιες κατακρημνίσεις απ’ το βράχο του Λευκάτα, προ-
στέθηκαν τα εκούσια πηδήματα στη θάλασσα των βαριά απελπι-
σμένων απ’ το πάθος του έρωτα, με σκοπό τη θεραπεία τους απ’
το πάθος αυτό... Ως εφευρέτης αυτού του φαρμάκου αναφέρεται ο
Απόλλωνας, ο οποίος ήταν και θεός της ιατρικής*. Πολλοί μύθοι εί-
ναι συνδεδεμένοι με τα εκούσια αυτά πηδήματα. Πρώτη, σύμφωνα
με την παράδοση, πήδησε, κατά συμβουλή του Απόλλωνα η Αφρο-
δίτη για να γιατρευτεί απ’ τον έρωτά της προς τον Άδωνη, που της
τον είχε πάρει ο θάνατος. Κατά τον Πτολεμαίο Ηφαιστίωνα (Καινής
Ιστορίας Λόγοι. Ζ’), στη Λευκάδα οδήγησε την Αφροδίτη ο ίδιος ο
Απόλλωνας. Μετά την πτώση της η Αφροδίτη αναδύθηκε εντελώς
θεραπευμένη. Κι όταν ρώτησε τον Απόλλωνα πώς έγινε αυτό το
θαύμα, της απάντησε ότι ο βράχος είχε αυτήν την ιδιότητα, γιατί
τον χρησιμοποιούσε ως τόπο ξεκούρασης ο Δίας, ανάμεσα στις
ερωτικές του περιπέτειες, όταν η Ήρα εκδικούμενη τις απιστίες
του τον απέκρουσε (ερωτικά).
Σ’ αυτές τις ώρες της ξεκούρασής του ο Δίας έπεφτε στη θά-
λασσα, καταπραϋνόταν, ηρεμούσε και για πολύ χρόνο έμενε εντε-
λώς αδιάφορος μπροστά στα θέλγητρα της Ήρας.
Κατά τον Μένανδρο, πρώτη πήδησε η Σαπφώ, ενώ οι πιο αρ-
χαιολογικότεροι λένε πως πρώτος πήδησε ο γενάρχης των Κεφαλ-
λήνων Κέφαλος, ερωτευμένος με τον Πτερέλα, γιο του φίλου του
και συμπολεμιστή του Δηϊονέα. Σχετικά, ο Στράβωνας (Ι, 452) ανα-
φέρει: «Ο μεν ουν Μένανδρος πρώτην αλέσθαι λέγει την Σαπφώ, οι
δ’ έτι αρχαιολογικώτεροι Κέφαλόν φασιν ερασθέντα Πτερέλα, τον
Δηϊονέως».
Ο Πλούταρχος (Γυναικών αρεταί 255α) αναφέρει, πως κατά
τον Χάρωνα τον Λαμψακηνό, πρώτος πήδησε από το Λευκάτα ο
* Ο Τίτος Λίβυος αποκαλεί τον Απόλλωνα ιατρόν (medicum), άλλοι δε αρχαίοι συγγρα-
φείς τον ταυτίζουν με τον γιατρό των θεών Παιήωνα “ος απάντων φάρμακα οίδε”.
Φόβος: «Εκ Φωκαίας του Κοδρινών γένους ήσαν αδελφοί δίδυμοι
Φόβος και Βλέψος, ων φόβος από Λευκάδων πετρών πρώτος αφή-
κεν εαυτόν εις θάλασσαν, ως Χάρων ο Λαμψακηνός ιστόρησεν».
Ο Πτολεμαίος Ηφαιστίων ο Χέννος αναφέρει ονομαστικά οχτώ
θνητούς ερωτευμένους που πήδησαν από το Λευκάτα: Η βασί-
λισσα της Καρίας Αρτεμισία, ο Ιππομέδων από την Απίδαμνο, ο
κωμικός ποιητής Νικόστρατος του Αριστοφάνη, ο Μάκης από το
Βουθρωτό, ο Μουλαγόρας ο Φαναγορίτης, η Ροδόπη η Αμισηνή, ο
ιαμβογράφος Χαρίνος και ο Νηρεύς ο Καταναίος. Απ’ τους οχτώ ο
Μάκης απ’ το Βουθρωτό ονομάστηκε Λευκόπετρας, γιατί πήδησε
από το Λευκάτα τέσσερις φορές – τέσσερις φορές ερωτευμένος
– και γιατρεύτηκε και τις τέσσερις.
Ο Αθήναιος (ΙΔ΄, 11 ή 619 d-e) μνημονεύει μια Καλύκη, που
έπεσε από το βράχο του Λευκάτα ερωτευμένη με κάποιον Εύα-
θλο: Διαβάζει η Σ.Μ. «Αριστόξενος δε εν τετάρτω περί μουσικής:
«Ηδόν, φησιν, αι αρχαίαι γυναίκες Καλύκην τινά ωδήν, Στησιχόρου
δ’ ην ποίημα, εν ω Καλύκη τις όνομα, ερώσα Ευάθλου νεανίσκου,
σωφρόνως εύχεται τη Αφροδίτη γαμηθήναι αυτώ. Επεί δε υπερεί-
δεν ο νεανίσκος κατεκρήμνησεν εαυτήν. Εγένετο δε το πάθος περί
Λευκάδα».
Μεταγενέστερα, το πήδημα απ’ το βράχο του Λευκάτα εκφυ-
λίστηκε και οι άνθρωποι αντί να πέφτουν οι ίδιοι (για να θεραπευ-
τούν) έριχναν στη θάλασσα απ’ το βράχο κάποιο χρηματικό ποσό.
Ο Απόλλωνας, εκτός των άλλων ιδιοτήτων του, ήταν και θα-
λάσσιος θεός, καλούμενος Δελφίνιος ή Δελφίν (φίλος και οδηγός
των ναυτιλλομένων και προάγγελος γαλήνης στο πέλαγο), γι’ αυτό
οι ναυτιλλόμενοι τον σέβονταν πολύ κι όταν περνούσαν το ακρω-
τήριο του Λευκάτα θυσίαζαν στον Απόλλωνα και του ζητούσαν να
έχουν καλό ταξίδι.
Ένα επίγραμμα, γραμμένο από κάποιον Φίλιππο μάλλον Θεσ-
σαλονικέα (40 περίπου μ.Χ.) (ίσως και Λευκάδιο), που υπήρχε
εντοιχισμένο μέσα στο ναό του Απόλλωνα (σήμερα βρίσκεται στη
Βαρβερινή Βιβλιοθήκη της Ρώμης) αναφέρει: απαγγέλει η Σ.Μ.
«Λευκάδος αιπύν έχων ναύταις τηλέσκοπον όχθον,
Φοίβε, τον Ιονίω λουόμενον πελάγει,
Δαίξες πλωτήρων μάζης χεριφυρέα δαίτα
Και σπονδήν ολίγη κιρναμένην κύλικι
Και βραχυφεγγίτου λύχνου σέλας εκ βιοφειδούς
Οίσπης, ημιμεθεί πινόμενον στόματι.
Ανθ’ ων ιλήκοις, επί δ’ ιστία πέμψον αήτην
Ούριον, Ακτιακούς σύνδρομον εις λιμένας»
(Ω Φοίβε, συ που εδρεύεις στον απότομο βράχο της Λευκάδας,
που οι ναυτιλλόμενοι σε διακρίνουν από μακριά να λούζεσαι στο
πέλαγος, δέξου από μας που ταξιδεύουμε με τα ιστιοφόρα μας,
κρίθινο ψωμί ζυμωμένο με τα χέρια μας και κρασί ανακατεμένο με
νερό μέσα στη μικρή φιάλη και φως απ’ το λυχνάρι που φέγγει λίγο
λόγω του οικονομικού μάλλινου φυτηλιού. Αντί γι’ αυτά, ελέησέ
μας και στείλε στα πανιά μας ούριο άνεμο, για να μας κατευθύνει
στα λιμάνια του Ακτίου).
Επανερχόμενος στα εκούσια πηδήματα στη θάλασσα των βα-
ριά απελπισμένων απ’ το πάθος του έρωτα, θα αναφερθώ και πάλι
στη Λεσβία ποιήτρια Σαπφώ, απ’ το πήδημα της οποίας, οι Βενετοί
ονόμασαν το ακρωτήριο του Λευκάτα «ακρωτήριο της Σαπφούς»
και ο λαός «πήδημα της Κυράς» ή «Κάβος της Κυράς» ή και «σάλτος
της Σαπφώς».
Ανοίγοντας μια παρένθεση, αναφέρω πως το Ακρωτήριο Λευ-
κάτας πήρε και το όνομα «Κάβος Δουκάτο». Ονομασία που παρά-
μεινε απ’ την εποχή (1362-1479) που η Λευκάδα αποτελούσε δου-
κάτο, του οποίου δεσπότες ήταν οι κόμητες Τόκκοι, δούκες της
Λευκάδας.
Είπαμε πως η Σαπφώ ρίχτηκε απ’ το βράχο του Λευκάτα στη
θάλασσα λόγω του σφοδρού έρωτά της προς τον αδιάφορο Φάω-
να. Ο θρύλος για τον έρωτα αυτό, στερείται αξιοποιστίας. Φαίνεται
πως πλάστηκε από παρερμηνεία κάποιου ποιήματος της Σαπφώς,
στο οποίο εξυμνείτο η ωραιότητα του Φάωνα.
Ποιος, όμως, ήταν ο Φάωνας;
Περίεργος μύθος, που αναφέρει ο Γάλλος Mario Meunier στο
έργο του «Sappho” (Παρίσι 1932) διηγείται, ότι στη Λέσβο ζού-
σε ένας άσχημος γέρος, που ονομαζόταν Φάων και εξασκούσε το
επάγγελμα του βαρκάρη. Κάποια μέρα παρουσιάστηκε σ’ αυτόν
μια γριά, που του ζήτησε να την περάσει απ’ τη μια όχθη στην
άλλη. Ο Φάων την πέρασε χωρίς να της πάρει αμοιβή, γιατί του
φάνηκε φτωχή. Τότε η γριά, που δεν ήταν άλλη απ’ την Αφροδίτη,
του αποκάλυψε την ιδιότητά της και από ευγνωμοσύνη του δώρη-
σε ένα φιαλίδιο με μια μαγική αλοιφή. Ο γέρος Φάων αλείφτηκε με
το μαγικό ελιξήριο και μεταμορφώθηκε σε ωραιότατο νέο. Λέγεται
ότι αυτόν τον νέο Φάωνα αγάπησε τρελά η Σαπφώ και για χάρη
του ρίχτηκε απ’ το βράχο του Λευκάτα στη θάλασσα.
“Για τον κοινό άνθρωπο ο Φάωνας είναι ένας εραστής που απο-
διώχνει τη Σαπφώ. Για τον μυημένο ο Φάων, ο φωτεινός (από το αρ-
χαιοελληνικό «φάος» που σημαίνει φως) είναι ο ίδιος ο Απόλλωνας,
στο στήθος του οποίου ακουμπούν και αναπαύονται όσοι ευτύχη-
σαν να σωθούν, αντικρίζοντας το ασύντριφτο φως της Αλήθειας”.*
* Τα νέα της Λευκάδας, ΠΡΩΤΑ ΣΑΠΦΕΙΑ (28 Αυγούστου 2009)
Σημειώνεται πως η ποιήτρια Σαπφώ με το περίφημο πήδημά
της είχε γίνει και ηρωίδα της φιλοσοφικής σχολής των Πυθαγό-
ρειων. “Το 1917 στη Ρώμη, η καθίζηση μιας σιδηροδρομικής γραμ-
μής στη Μείζονα Πύλη (Porta Maggiore) αποκάλυψε μυστηριώδες
υπόγειο διακοσμημένο με ανάγλυφα σύμβολα που αναφέρονταν
στους μύθους των θεών και των ηρώων. Αυτό το μυστηριώδες υπό-
γειο χτισμένο τον 1ο μ.Χ. αιώνα, ήταν ένα ιερό εντευκτήριο, όπου
συγκεντρώνονταν κρυφά για να μυσταγωγηθούν οι οπαδοί του Πυ-
θαγόρα.
Η κεντρική αψίδα του εντευκτηρίου στολιζόταν με την εικόνα της
Σαπφώς, όπου η ποιήτρια, εικονιζόταν να γκρεμίζεται στη θάλασσα
από τους βράχους του Λευκάτα. Ο πίνακας, που βλέπετε στην οθό-
νη, είναι μάλλον του Γάλλου ζωγράφου Αντώνιο Γκρο (1771-1835).
Η Σαπφώ, δηλαδή, για τους εκλεκτούς αυτούς, αποτελούσε
σύμβολο μύησης σε μια πίστη που στηριζόταν στην αντίληψη πως
η ζωή δεν χάνεται με τον θάνατο αλλά συνεχίζεται επ’ άπειρον και
διαιωνίζεται στο σύμπαν με αέναες μεταμορφώσεις.”*
Πώς ήταν η Σαπφώ: Στη μορφή δεν θα την έλεγες όμορφη.
Εικάζεται πως ήταν μελαχρινή, με σχεδόν σταχτί δέρμα, σπινθηρο-
βόλα μάτια και σώμα λεπτό και μικροσκοπικό. “ Μικρά και μέλαινα”
όπως αναφέρει ο Μάξιμος ο Τύριος (ΧΧΧIV 7). Ο Πλάτωνας την
ονομάζει «δέκατη Μούσα», ο Στράβωνας «θαυμαστό τέρας» και ο
Αντίπατρος «θηλυκό Όμηρο». Η δε υπέροχη Γαλλίδα ποιήτρια του
περασμένου αιώνα, Vivien Renee, που μετέφρασε τα ποιήματα της
Σαπφώς και άλλων 14 ελληνίδων ποιητριών, την χαρακτήρισε “υφά-
ντρα των μενεξέδων”. Οι ζωγράφοι της εποχής της την απαθανατί-
ζουν, η Λέσβος σκαλίζει τη μορφή της σε νόμισμα, οι Συρακούσες
* Τα νέα της Λευκάδας, ΠΡΩΤΑ ΣΑΠΦΕΙΑ (28 Αυγούστου 2009)
και η Πέργαμος στήνουν το άγαλμά της στις πόλεις τους… Η δε
υπέροχη Γαλλίδα ποιήτρια του περασμένου αιώνα, Vivien Renee,
που μετέφρασε τα ποιήματα της Σαπφώς και άλλων 14 ελληνίδων
ποιητριών, την χαρακτήρισε “υφάντρα των μενεξέδων”.*
Η χρονιά του θανάτου της δεν είναι γνωστή (ίσως 570 π.Χ.) και
η ιστορία ότι αυτοκτόνησε από έρωτα για τον Φάωνα, στηρίχτη-
κε σε ένα απόσπασμα του Αθηναίου κωμωδιογράφου Μένανδρου
(343-291 π.Χ.), που ανήκει στο έργο του «Λευκαδία» και το οποίο
αναφέρει:
«Όπου λέγεται ότι πρώτη η Σαπφώ/κυνηγώντας με τον οίστρο
του πόθου τον αλλαζονικό Φάωνα/ρίχτηκε από τον γκρεμό που φαί-
νεται από μακριά/αλλά με τη δική σου ευχή θεέ (Απόλλωνα)/δοξα-
σμένο το τέμενος στην Λευκάδα ακτή».
Απ’ τα ποιήματα της Σαπφώς που διασώθηκαν, το εκτενέστε-
ρο και το μόνο πλήρες «Ωδή στην Αφροδίτη», γραμμένο στην αι-
ολική διάλεκτο, θα το ακούσετε απ’ την Σ.Μ. Θα απαγγείλει την α΄
στροφή στην αιολ. διάλεκτο και ολόκληρο σε μετάφραση Σωτήρη
Κακίση
«Ποικιλόθρον’ αθάνατ’ Αφρόδιτα,
Παι Δίος δολοπλόκε, λίσσομαί σε,
Μη μ’ άσαισι μηδ’ ανίαισι δάμνα
Πότνια θύμον,..
πάνω στο θρόνο το λαμπρό αθάνατη Αφροδίτη,
κόρη Διός πλανεύτρα εσύ, με πίκρες και μαράζια
μη μου σκλαβώνεις την ψυχή, παρακαλώ, κυρά μου
* Άγαλμα της Σαπφώς είχε εκπονίσει και ο αρχαίος Έλληνας γλύπτης Σιλανίων. Βρίσκε-
ται στο Πρυτανείο των Αθηνών.
μα πρόφτασε, όπως κάποτε που άκουσες τη φωνή μου,
τη μακρινή, που σ’ έψαχνε, κι όμοια κοντά μου ήρθες,
αφήνοντας το πατρικό παλάτι και τ’ αμάξι
τ’ ολόχρυσό σου ζεύοντας κι όμορφα εδώ σε φέρναν,
στη μαύρη γη, γοργά στρουθιά, πυκνά φτεροκοπώντας,
απ’ του ουρανού τις κορυφές κι απ’ τον αέρα μέσα
και φτάσαν κάτω στη στιγμή κι εσύ, ευλογημένη,
ρωτούσες με χαμόγελο στο θείο πρόσωπό σου
τι έπαθα άραγε ξανά και τι σε ξαναθέλω
και τι να γίνει πιο πολύ ζητάει η τρελή ψυχή μου:
τι έχεις πάλι, ποια ποθείς απ’ την Πειθώ να φέρει
στην αγκαλιά σου; ποια, Σαπφώ, σε τυραννάει τώρα;
γιατί αν σου φεύγει, γρήγορα σ’ εσένα θα γυρίσει
περιφρονεί τα δώρα σου; θα σου χαρίσει εκείνη
κι αν δεν σε θέλει, γρήγορα θα κάνω να σε θέλει
πάλι κοντά μου έλα εσύ, κι απ’ τις σκληρές τις σκέψεις
σώσε με, κι όσα λαχταρά η ψυχή μου ν’ αληθέψουν
δώσ’ μου, κι η ίδια βοηθός να στέκεις στο πλευρό μου
Η Σαπφώ έγραψε ερωτικά ποιήματα, ύμνους προς τους θεούς
και επιθαλάμια. Το σύνολο των ποιημάτων της είναι σε έκταση όση
η έκταση 12 ραψωδιών του Ομήρου.
Αγαπητοί φίλοι ακροατές, σας κάνω έκκληση: όταν βρεθείτε
στη Λευκάδα μπείτε στον κόπο να επισκεφτείτε το Λευκάτα (όσοι,
βέβαια, δεν τον έχετε επισκεφτεί ή τον επισκεφτήκατε πριν από
χρόνια). Την ίδια έκκληση σας κάνει και ο ποιητής Λάκης Τ. Μαμα-
λούκας με το ποίημά του ΛΕΥΚΑΤΑΣ (γραμμένο πριν από χρόνια)
το οποίο θα σας απαγγείλει η κ. Σοφία Μορώνη.
“Εγώ δε μόνα κατεύδω”
Σαπφώ
Ξένε, που θα διαβείς από εκεί πέρα,
ρίξε μια ματιά στ’ ακρωτήρι
κι αν θέλεις στάσου. Το διάβα σου αυτό αρκεί,
Λευκάτας, δόξας λησμονημένης κοιμητήρι.
Σκυφτοί οι βράχοι, νυχιασμένοι σήμερα
βουβοί και αρμυροψημένοι στο λιοπύρι,
τα Σαπφικά τα άσματα ξεχάστηκαν
απ’ τη ζωή, στο κοσμικό της πανηγύρι.
Κακόμοιρε Λευκάτα, να ο κόσμος σου!
μια γίδα να βελάζει αυγινή,
πετροχελίδονα να κάθονται στους βράχους σου
κι ίσως μια φώκια κάπου να θρηνεί.
Ξένε, που θα διαβείς από εκεί πέρα,
βουβό και έρημο θα βρεις το ακρωτήρι,
μονάχα βράχους, σπηλιομούγκρισμα νερών,
στη λησμονιά αργοταξιδοτρεχαντήρι...
Σήμερα το ακρωτήριο Λευκάτας, συνήθως, δεν μένει βουβό
και έρημο. Δεν μένει στη λησμονιά. Οι συχνές επισκέψεις, ντόπιων
και ξένων, κυρίως τα καλοκαίρια, αλλά και τις άλλες εποχές, του
δίνουν ζωή. Απ’ την κορυφή του άσπρου του βράχου, εκεί που
στέκεται ο Φάρος, οι εκφράσεις θαυμασμού των επισκεπτών για
το τοπίο, “για τον καρατομημένο βράχο, που τα ριζά του τα πλέ-
νουν οι αφροί των κυμάτων”, για το ατέλειωτο Ιόνιο, για τα νησιά
της Κεφαλονιάς και της Ιθάκης, εκεί προς το νοτιά, για τα καράβια
που περνούν… Οι συζητήσεις, γύρω απ’ το ναό του Απόλλωνα και
τις γιορτές του, γύρω απ’ τις ανθρωποθυσίες και τα πηδήματα των
απογοητευμένων ερωτευμένων, όπως το πήδημα της Σαπφώς, εί-
ναι, χωρίς αμφιβολία, ένα ζωντάνεμα του μυστηριακού αυτού χώ-
ρου. Ζωντάνεμα των μύθων, των θρύλων και των παραδόσεων.
Τα δε πρώτα «Σάπφεια» (γιορτές προς τιμή της Σαπφώς και του
θεού Απόλλωνα) που κάποιοι Λευκάδιοι, άνθρωποι του πνεύματος
και της τέχνης, φίλοι μεταξύ τους (ο μουσικός και υμνωδός Πανγ.
Τατσούλας, ο ποιητής Δημ. Ε. Σολδάτος, ο τότε δήμαρχος Απολ-
λωνίων Γιώργος Λογοθέτης κ.ά.) οργάνωσαν “αφιλοκερδώς και με
περίσσευμα ψυχής, τη νύχτα στις 6 Αυγούστου 2009, κάτω από το
φως της πανσελήνου και τον φωτισμό του χώρου με φαναράκια,
έδωσαν στο Λευκάτα, μέρος έστω της παλιάς του αίγλης. Ο ήχος
της αρχαιοελληνικής λύρας, του διαύλου και του θρηνητικού αυλού
του Πάνα, οι ύμνοι, οι ωδές, οι απαγγελίες ποιημάτων της Σαπφώς,
η ρίψη στεφάνων στη θάλασσα, έκαμαν τα αρχαία μάρμαρα, που
κείτονται ενταφιασμένα κάτω απ’ τον ιερόσυλο φάρο, και τα άλλα
τα σκορπισμένα ανάμεσα στα σκίνα και τα πουρνάρια, να ανατριχι-
άσουν.” Ένα ανατρίχιασμα που μεταδόθηκε στις ψυχές των νυχτε-
ρινών πανηγυριστών, οι οποίοι, μετά τη λήξη, αποχώρησαν εκστα-
σιασμένοι…
Θα είμουνα ευτυχής, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, αν από-
ψε με την ομιλία μου, με την αναδρομή μου στο μακρινό παρελθόν,
στους μύθους, τους θρύλους, τις παραδόσεις και τα λίγα ιστορικά
στοιχεία, για τη Λευκάδα, το Λευκάτα, το ναό του Απόλλωνα και την
δέκατη Μούσα, τη Σαπφώ, μπόρεσα να σας δώσω, όχι έκσταση ή
θαυμασμό, αλλά λίγη, έστω, ικανοποίηση, λίγη ευχαρίστηση...
Κλείνοντας, επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω ( και πάλι) την Σο-
φία για τις ωραίες απαγγελίες της. Να ευχαριστήσω την “Χαραμό-
γλεια Ειδική Λευκαδιακή Βιβλιοθήκη” - βραβείο Ακαδημίας, Βιβλίο
Γκίνες - για την άμεση αποστολή των κειμένων που ζήτησα για την
ολοκλήρωση της ομιλίας μου. Να ευχαριστήσω τον υπεύθυνο του
αναγνωστηρίου της βιβλιοθήκης που μας φιλοξενεί, τον Αργύρη,
για την ευγένειά του και την μεγάλη του προθυμία για εξυπηρέτη-
ση που μου έδειχνε - που δείχνει σε κάθε αναγνώστη - όσες φορές
ήρθα για αναζήτηση πληροφοριών στα αρχαία κείμενα.
Να ευχαριστήσω το 24ο Δημ. Σχ. και κυρίως την Δ/ντριά του κ.
Δέσποινα Σμυρλή, για την παραχώρηση του προβολέα εικόνων. Να
ευχαριστήσω τον Λεωνίδα Πανόπουλο, βιβλιοπώλη, που με χαρά
ανέλαβε τη διαδικασία της προβολής.
Κυρίως, όμως, να ευχαριστήσω απ’ τα βάθη της καρδιάς μου,
εσάς, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι, για το χρόνο που διαθέσα-
τε χειμωνιάτικα και την προσοχή με την οποία παρακολουθήσατε
την ομιλία μου. Με τιμήσατε. Μας τιμήσατε. Ομολογώ πως απόψε
ζεστάνατε την καρδιά μου.
Εύχομαι ζεστές και χαρούμενες να είναι οι καρδιές όλων σας
και το 2014 να παρακάμψει τα χνάρια του 2013 στα δύσβατα - λα-
σπώδη μονοπάτια και να μπει σε καλύτερο δρόμο...
Σας ευχαριστώ...
Σημ.: Στη διάρκεια της ομιλίας έγινε προβολή των εικόνων: Λευκάδα (χάρτης), ερείπια
αρχαίας Νιρήκου, χερσόνησος Λευκάρα, Πόρτο Κατσίκι, Ναός Αγ. Νικολάου Νηράς και εικόνα
Αγίου, Ακρωτήριο Λευκάτας (5 εικόνες), Σαπφώ.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
Κύριες πηγές:
Βρεττός Σ. Λάμπρος, Λεξικό τελετών, εορτών και αγώνων των αρχαίων Ελλή-
νων. Εκδόσεις Κονιδάρη (α΄ έκδ. 1999, β΄ έκδ. 2002, γ’ έκδ. 2008)
Μαχαιράς Γ. Κωνσταντίνος, Το ακρωτήριο Λευκάτας και ο ναός του Απόλλων.
Εν Αθήναις, 1949
Ροντογιάννης Γ. Πάνος, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος. Τόμος Α΄. Εκδ. Εταιρείας
Λευκαδικών Μελετών, 1980
Άλλες πηγές:
Αιλιανός, Περί ζώων ιδιότητος, London, 1971
Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη. Μετ. Απ. Παπανδρέου εκδόσεις Αφών Τολίδη
Βουκελάτος Ιω., Ανθολογία ποιημάτων για το νησί της Λευκάδας. Έκδοση εφη-
μερίδας “Λευκάς”
Βλαντής Σπύρος, Η νήσος Λευκάς και οι πόλεις αυτής ανά τους αιώνας. Εν
Αθήναις, 1915
Δαίρπφελδ Γουλιέλμος, ALT ITHAKA, Munich 1927. Απόδοση στην ελληνική
γλώσσα και σχόλια, Φραγκούλη Επ. Βασιλείου, με τίτλο “Λευκάς, η Ομηρική Ιθάκη”.
Έκδοση Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, τόμος Β΄ 1972, Αθήναι, 1973
Δρανδάκης Παύλος, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια.
Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, 1971-1978
Ζαμπέλης Γεράσιμος, π., Ξενάγηση στη Λευκάδα. Σύγχρονος τουριστικός οδη-
γός. Λευκάδα, 1997.
Ηρόδοτος, Ιστορίαι. Μετ. Β’ Αναστασόπουλου, Χ. Τσάκα. Κάκτος, Αθήναι,
1959
Κακίσης Σωτήρης, Σαπφώ - τα ποιήματα. Εκδ. Νεφέλη - έκτη έκδοση
Κοντομίχης Πανταζής, Ομήρου Ιλιάδα και Οδύσσεια. Έμμετρη Μετάφραση. Εκ-
δόσεις ΓΡΗΓΟΡΗ, Αθήναι, 1972 και 1976
Μαμαλούκας Τ. Λάκης, Ανθολογία ποιημάτων για το νησί της Λευκάδας. Έκδο-
ση εφημερίδας “Λευκάς”
Μαργέλης Απόστολος, Διαδρομές στην Ελλάδα, Διαδρομές που πονάνε ΛΕΥ-
ΚΑΔΑ. Αχαϊκές Εκδόσεις
Μπογόρδος Γ. Σπύρος, Το Αθάνι και η περιοχή του από τη μια άκρη στην άλλη
του τόπου και του χρόνου. Περιοδικό “Νήρικος” του Συλλόγου Λευκαδίων Πατρών.
Απρίλιος - Ιούνιος 2005, Ιανουάριος - Μάρτιος 2006 και Απρίλιος Ιούνιος 2007
Νήρικος, Τριμηνιάιο περιοδικό του Συλλόγου Λευκαδίων Πατρών. Τεύχη ετών
1993-2010
Πάπυρος Λαρούς, Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια. Επιστημονική Εταιρεία
των Ελληνικών Γραμμάτων. ΠΑΠΥΡΟΣ 1963
Παυσανίας, Ελλάδος Περιήγησις. Μετάφραση - σημειώσεις Νικ. Δ. Παπαχατζή.
Εκδοτική Αθηνών Α.Ε. Αθήνα 1992
Πετρουτσόπουλος Δημήτριος, Η νήσος Λευκάς. Venezia, 1824
Πλούταρχος, Άπαντα. Εκδ. ΠΑΠΥΡΟΣ
Ρισπέν Ιωάννης, Ελληνική Μυθολογία (τόμοι 2). Μετάφραση Νικολάου Τετενέ.
Εκδ. Οίκος ΒΙΒΛΟΣ, 1953
Σταματέλος Ιωάννης, Φιλολογικαί διατριβαί περί Λευκάδος κατά τους απωτά-
τους χρόνους. Εν Αθήναις 1851
Τα Νέα της Λευκάδας “ΠΡΩΤΑ ΣΑΠΦΕΙΑ” 28 Αυγούστου 2009
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου